Toplumun dışladığı, görmezden geldiği, susturmaya çalıştığı ne varsa… Yeraltı edebiyatı onları konuşur. Bu edebiyat, suçun, arzunun, öfkenin ve isyanın kelimelerle kurduğu karanlık bir sığınaktır.
Yeraltı edebiyatı, egemen estetik anlayışlara, ahlaki normlara ve sosyal kabul sınırlarına başkaldıran, marjinal karakterler ve sert anlatılarla örülmüş bir edebiyat türüdür. Suç, seks, uyuşturucu, şiddet, yalnızlık, yabancılaşma gibi temaları işler. Dili çoğu zaman küfürlü, doğrudan, serttir. Anlatıcı çoğunlukla ana akımın dışında kalmış, toplumla kavgalı bir bireydir.
Bu türdeki metinler, çoğu zaman edebi olmaktan çok varoluşsal bir çığlık gibidir. Özenli kurgudan ziyade, hamlık ve dürüstlük tercih edilir. Bu yüzden yeraltı edebiyatı, “kötü yazılmış ama doğru söylenmiş” metinleriyle de tanınır.
Yeraltı Edebiyatı denildiğinde, Batı’daki Transgresif Edebiyat anlayışı akla gelir. Türkiye’de ise yeraltı kavramı, genellikle Türk Dili Kurumu’nun sözlüğündeki “alışılmışın dışında olan, aykırı” anlamı ile bağdaştırılır. Ancak, Yeraltı Edebiyatı henüz Türkiye’de kesinleşmiş bir kavramsal tanım kazanmamıştır. Yazarlar ve araştırmacılar, bu edebiyat türünü “Yeraltı Edebiyatı”, “Kara Edebiyat”, “Alt Kültür Edebiyatı”, “Mezarlık Edebiyatı”, “Rock’n Roll Edebiyatı”, “Suç Edebiyatı”, “Kötülük Edebiyatı”, “Öteki Edebiyat” ve “Sokak Edebiyatı” gibi farklı adlarla tanımlamışlardır. Ancak “Yeraltı Edebiyatı” terimi daha yaygın olarak kullanılmaktadır.
Yeraltı edebiyatı, tarihsel kökeni bakımından 18. yüzyılda Batı Avrupa’da gelişen Gotik edebiyata dayanır. Aydınlanma Çağı’nın akıl ve düzen merkezli yaklaşımına karşı doğan Gotik, karanlık, duygusal ve içe dönük bir arayışın ifadesidir. Gotik romanlar, dönemin edebi üretiminde önemli bir yer kaplarken, aynı zamanda “faydasız” ve “akıldışı” oldukları gerekçesiyle de eleştirilmişlerdir. Bu romanlar, korku, dehşet, endişe ve bilinçdışı ile uğraşan bir edebi dil geliştirerek, bir anlamda “kurallı olanın dışında konuşma” cesaretini göstermiştir.
Yeraltı edebiyatı, işte bu çatlaktan sızan bir ruh hâlidir. İlk örnekleri Gotik gelenek içinde yeşerirken, zamanla karanlığı estetik bir tema olmaktan çıkarıp, yaşamın bizzat kendisiyle ilişkilendiren bir edebi yönelim hâline gelir. Bu bağlamda, Marquis de Sade, yalnızca ahlâk dışı olanı değil, dışlanmış arzuları, bastırılmış kimlikleri ve aykırılığı yazıya taşıdığı için türün ilk öncüsü sayılır. Ancak daha sonra Emily Brontë, kötülük temasını edebiyatın yapısal bir öğesi hâline getirerek, Gotik olanı bireysel psikolojinin, bastırılmış duyguların ve karmaşık ahlâkın merkezine yerleştirir.
20. yüzyıla gelindiğinde, Georges Bataille gibi yazarlar kötülüğü artık ahlaksızlıkla değil, yüksek ahlâkın çelişkileriyle ilişkilendirir. Yeraltı edebiyatı böylece yalnızca bir “karanlık anlatı” değil, sistemin kutsadığı değerlerle yüzleşme biçimi olur. Bu nedenle Gotik’in duygularla örülü yapısı, yeraltı edebiyatının zihinsel başkaldırısı içinde yeniden biçimlenir.
Modernizmin biçimsel değişimleriyle birlikte yeraltı edebiyatı da yeni anlatı teknikleri geliştirir. İroni, isyan, yabancılaşma, aidiyetsizlik gibi temalar öne çıkar. Yine de Gotik’ten miras kalan karanlık bir damar hep oradadır; yalnızlıkla, ölümle, suçla ve anlam arayışıyla dolu bir damar…
20. yüzyılın başlarında edebiyatın katılaştığı, ideolojik şekillenmelere direndiği bir dönemde yeraltı edebiyatı, devrimlerle, savaşlarla, karşı kültürlerle birlikte yeni bir ses bulur. Dadaizm’in yıkıcı estetiğinden Sürrealizm’in rüya mantığına; Yves Klein’in vücut izlerinden 1968 hareketlerinin öfkesine kadar birçok kültürel alt akım bu türün diliyle konuşmaya başlar. Bu dönemde feminizm de yeraltı edebiyatıyla kesişir; kadın bedeninin, arzularının ve öfkesinin sansürsüz anlatımı türün sınırlarını genişletir.
Yeraltı edebiyatının yükselişi aynı zamanda kapitalizmin değer sistemine karşı bir tepki olarak da okunur. Osman Çakmakçı’nın ifadesiyle, sistemin sunduğu temsillerle kendine bir yer bulamayan yazarlar, ışığın dışında kalan bir dili, bir dünyayı kurmaya yönelir. Bu yönelimin merkezinde, kapitalist gerçekliğin parıltılı yüzünü tersine çevirme arzusu vardır.
Edebi anlamda, yeraltı edebiyatı varoluşçuluk felsefesiyle derin bir bağ kurar. Albert Camus ve Jean-Paul Sartre gibi düşünürlerin etkisiyle “saçma”, “hiçlik” ve “boşluk” kavramları edebi karakterlerin kimliğine siner. Anti-kahramanlar yalnızca kuralları reddetmekle kalmaz, aynı zamanda hayatı sürdürmenin anlamını da sorgular. Özellikle II. Dünya Savaşı sonrası dönemde, insanın kendi varoluşunu taşıyamadığı anlarda ortaya çıkan intihar teması, türün temel izleği hâline gelir.
Bugün yeraltı edebiyatı, hem bir direniş alanı, hem bir estetik protesto, hem de yazının sessiz çığlığı olarak varlığını sürdürmektedir. Her çağda, her rejimde ve her sistemde, biraz ötede konuşan bir sesi temsil eder. Ve belki de tam bu yüzden, her zaman gerçekliğin kenarında, ama hakikatin tam ortasındadır.
Kökeni 19. yüzyıla kadar uzansa da, yeraltı edebiyatı esas çıkışını 1950’lerin Amerikan Beat Kuşağı ile yapmıştır. Allen Ginsberg’in “Howl” şiiri ve Jack Kerouac’ın “Yolda” romanı, yalnızca bir edebi dalga değil, alternatif bir yaşam biçiminin de manifestosudur.
Fransa’da Céline, Artaud; Japonya’da Yukio Mishima; Rusya’da Bulgakov gibi isimler, farklı zamanlarda sisteme karşı çıkan metinler üretti.
Türkçede ise Sait Faik’in kenar mahalleleri, Oğuz Atay’ın içe dönük adamları, Ahmet Güntan’ın yeraltı lirizmi, Ali Teoman, Emrah Serbes, Alper Canıgüz gibi isimlerle çağdaş yorumlara kavuştu.
Son yıllarda Türkiye’de yeraltı edebiyatı yönelimli metinler kaleme alan yazarların sayısında dikkat çekici bir artış yaşanmıştır. Ancak bu yazarları bütünüyle ve yalnızca bu türün sınırları içinde değerlendirmek her zaman mümkün değildir. Yeraltı edebiyatı, dünya ölçeğinde genellikle yazarın tüm edebi yöneliminin bu çizgide olmasıyla tanımlanırken; Türkiye’deki örneklerde bu bütünlük çoğu zaman yerini tematik geçişkenliğe bırakmaktadır.
Hikmet Temel Akarsu, Sibel Torunoğlu, Cumhur Orancı, Ayça Seren Ural, Mehmet Kartal, Kanat Güner, Küçük İskender, Sezen Ural, Erim Şişman, Yusuf Yeşilöz, Alican Ökmen, Murat Uyurkulak, Aytaç Arslan ve Sarp Bengi gibi isimler, çeşitli eserlerinde karanlık, marjinal, muhalif ya da sınır dışı temaları işleyerek yeraltı edebiyatı bağlamında anılmışlardır. Ancak bu yazarların önemli bir kısmı, zaman içinde daha geniş bir okur kitlesine ulaşmış; edebi mecralarını, yeraltı türünün sınırlarının ötesinde temalarla da genişletmişlerdir. Bu durum, Türkiye’de yeraltı edebiyatının kimi zaman bir duruş ve biçimden ziyade bir geçiş alanı, bir ton ya da dönemsel tercih olarak varlık gösterdiğine işaret etmektedir.
Yeraltı edebiyatı, geleneksel edebiyat anlayışına karşı bir tür edebi başkaldırıdır. Onu tanımlamak kadar zor olan şey, onu sınırlandırmaktır. Çünkü bu tür, bizzat sınırları ihlal etmek için vardır. Ne konunun kutsallığına inanır, ne biçimin erdemine… Onun için önemli olan, yaşamın alt katmanlarını, bastırılmış duyguları, yasaklı düşünceleri ve marjinal kimlikleri sahneye çıkarmaktır. Ama bu bir teşhir değildir — bu bir “varoluşu geri çağırma” eylemidir.
Dil, yeraltı edebiyatında kutsal değil, kurcalanabilir bir şeydir. Düşük cümleler, küfür, argo, devrik yapı, tutarsız monologlar… Bunlar kusur değil, bilinçli tercihlerdir. Çünkü yeraltı yazarının derdi, okuru estetik bir rüyaya sokmak değil; uykusundan uyandırmaktır. Şekle değil çiğliğe, parlatmaya değil çatlatmaya inanır.
Karakterler genellikle toplumun dışladığı, yok saydığı, görmek istemediği bireylerdir: fahişeler, evsizler, uyuşturucu bağımlıları, hırsızlar, istismara uğramış çocuklar, ölüm döşeğindeki hastalar, intihar eşiğindeki ruhlar… Ama onlar yalnızca “marjinal tipler” değildir; sistemin dışında kalmış insan olma hâlinin simgeleridir. Onların öfkesinde bir protesto, sessizliğinde bir çığlık, çöküşünde bir hakikat saklıdır.
Yeraltı edebiyatı romantik değildir ama dramatiktir. Gösterişli değildir ama derin iz bırakır. Olaydan çok ruh halini, aksiyondan çok iç sesi takip eder. Bazen sadece bir iç monologdan ibarettir. Bazen bir sokak kavgasının kaydıdır. Bazen bir sabahın köründe yazılmış, darmadağın bir mektuptur. Ve çoğu zaman anlatıcının kendisi bile kim olduğunu bilmez.
Bu edebiyat, iktidarın diline, edebiyat kurumlarının beklentilerine, okurun ahlaki konforuna savaş açar. “İyi yazmak” değil, “gerçek olmak” derdindedir. O yüzden yeraltı edebiyatı sadece bir tür değil, aynı zamanda bir durumdur. Bu duruma göre yazılır, okunur, yaşanır.
Sistemin dışında yazan, yayınevi bulamayan, sansürlenen ya da çok satanlar listesine hiç giremeyen bir yazar, yeraltı edebiyatının gönüllü ya da mecburî bir parçası olabilir. Ama en nihayetinde, bu türün en temel özelliği, sistemden dışlanmak değil; dışarıdan sisteme bakmak ve ona rağmen yazmaktır.
Yeraltı edebiyatı, edebiyatın yıkan yüzüdür. Onu yadırgayanlar kadar kendinde tanıyanlar da vardır. Ve belki en çok da şudur: Yeraltı edebiyatı, insanın yüzleşmekten korktuğu benliğiyle kurduğu son edebî ilişkidir.
Yeraltı edebiyatı, sistemin dışladığı, toplumun görmek istemediği, ahlakın geri çevirdiği ne varsa onu dile getiren bir tür olarak, her dönemde yazının karanlık kuyusundan çıkmış seslerle şekillendi. Bu seslerden ilki, kuşkusuz Marquis de Sade’dı. 18. yüzyılda kaleme aldığı eserlerde yalnızca kötülüğü değil, iktidarı, arzuyu ve sadizmi bir düşünce sistematiğiyle işleyen Sade, çağının ahlak normlarını paramparça etti. Sadizm teriminin kökeni ona dayanır. Dine, topluma ve iktidara karşı olan bu aykırı sesi yüzünden defalarca hapis yattı, akıl hastanesine kapatıldı, kitapları yasaklandı. Ancak yasakların, onu susturmak şöyle dursun, bir edebi figür olarak tarihe kazıdığı da inkâr edilemez.
Sade’ın ardından gelen Emily Brontë ise Gotik gelenekten yeraltı edebiyatına geçişte bir köprü oldu. Onun eserlerinde “kötülük”, ilk kez romantik bir temadan çıkıp insanın varoluşsal çatışmalarına işaret eden bir meseleye dönüştü. Ancak yeraltı edebiyatının asıl kurucu figürünün kim olduğu sorusuna verilecek en güçlü yanıt, Fyodor Dostoyevski’dir. 1864 tarihli eseri Yeraltından Notlar, yalnızca bir roman değil, modern insanın içe kapanmış, çelişkilerle boğuşan ruhunun edebi manifestosudur. Dostoyevski’nin kahramanı, aşağılanmış, bastırılmış, toplumun dışında kalmış ama yine de tüm bu yapının çarpıklığını haykırma cesareti taşıyan bir figürdür.
Nurdan Gürbilek’in tanımıyla Dostoyevski, “ezilmiş ve aşağılanmışlar”ın yazarıdır. Onun karakterleri, toplumun gürültüsünden kaçmak için yeraltına iner, ama yeraltı onlar için bir kaçış değil, bir karşı çıkıştır. Marshall Berman’ın da vurguladığı gibi, Yeraltından Notlar sadece bir içe kapanma değil, bir modernleşme eleştirisidir. Akılcılığa, ilerlemeciliğe ve sahte toplumsal iyilik kavramlarına karşı yükseltilmiş bireysel bir bayraktır.
Yeraltı edebiyatının ikinci büyük sıçraması, 20. yüzyılın ortasında, Amerika’da Beat Kuşağı ile yaşanır. William S. Burroughs, Allen Ginsberg, Jack Kerouac gibi isimlerin önderliğinde şekillenen bu hareket, sistemin dışladığı tüm kimlikleri bir araya getirerek sokakları, otostopları, geceyi ve yoksulluğu yazının malzemesi haline getirir. Yolda, Uluma ve Naked Lunch gibi eserlerle, yalnızca bir edebi akım değil, bir yaşam biçimi yaratılır. Beat yazarları, sanayi toplumunun ahlaki dayatmalarına karşı bireysel özgürlüğü, yolculuğu, bohemi ve anarşiyi yücelttiler. Onlar için yeraltı, hem bir edebi yönelim hem de toplumsal bir varoluş biçimiydi.
Jean Genet, bu anlatının Avrupa’daki en sarsıcı figürüdür. Yetimhanede başlayan ve hırsızlık, fahişelik, hapishane gibi karanlık sokaklarda devam eden bir hayatı yazıya dökerek, edebiyatı sadece estetize bir dil değil, çıplak bir itiraf hâline getirmiştir. Genet, yaşamı boyunca yasaların dışındaydı ama yazdıkları, Sartre ve Gide gibi düşünürlerin de savunduğu biçimde, edebiyatın içini en dürüst biçimde dolduran örneklerdendi.
20. yüzyılın ikinci yarısında Charles Bukowski, yeraltı edebiyatının adeta “şehirli halk ozanı”na dönüşmesini sağladı. Alkol, seks, yoksulluk, işsizlik ve kayıtsızlıkla dolu bir yaşamı, hiçbir şey gizlemeden, süsleyip püslemeden yazdı. Ekmek Arası, Factotum gibi kitaplarında, ne kurguya ne kahramanlığa yer verdi. Kendisini yazdı. Bukowski için edebiyat, bir rahatlama biçimiydi; bir hayatta kalma yöntemi. James Campbell’ın sözleriyle, “O, gerçeğin anahtarı olan itirafı yazıya döktü.”
Günümüzde ise Chuck Palahniuk, yeraltı edebiyatının çağdaş yüzüdür. Dövüş Kulübü ile başlayan ünü, tüketim toplumuna, kimlik krizine ve sistemsel manipülasyona dair çarpıcı anlatılarıyla devam etti. Onun karakterleri, bireyin devlet ve piyasa tarafından şekillendirildiği bir çağda, özne olmanın, başkaldırmanın ve yıkımın yollarını arar.
Yeraltı edebiyatının figürleri yalnızca bu isimlerle sınırlı değildir. William S. Burroughs’tan Henry Miller’a, Irvine Welsh’ten Georges Bataille’a kadar birçok yazar, sistemin dışladığı gerçekleri yazıya geçirerek türün genişliğini ve çeşitliliğini kanıtlamıştır. Bu yazarların ortak noktası; norm dışına itileni, ötekini, bastırılanı yazmalarıdır. Onlar, anlatılması istenmeyen şeylerin anlatıcılarıdır.
Yeraltı edebiyatı genellikle eril bir öfke, maskülen bir dille anılır. Kinyas & Kayra’dan Bukowski’ye, Selim İleri’nin ‘yeraltı çıraklığı’ndan Easton Ellis’in nihilizmine kadar çoğu metin, erkek anlatıcıların içsel çöküşlerini dile getirir. Ancak kadın yeraltı yazarları ve karakterleri bu denklemin neresindedir?
Mesela Virginie Despentes, Baise-Moi ile yalnızca feminist bir öfke değil, aynı zamanda kadın bedeninin sistematik olarak sömürülmesine karşı bir yeraltı çığlığı getirir.
Ya da Türkiye’den Nilgün Marmara, Sevim Burak, Sema Kaygusuz gibi yazarlar, metinleri doğrudan yeraltı etiketini taşımıyor gibi görünse de, onların yazdığı varoluşsal yalnızlık, beden ve zihne yönelik sosyal tahakküm yeraltı estetiğinin içinden geçer.
Bu eksikliği telafi etmek için, “yeraltı kadınsız değildir ama kadınsız anlatılmıştır” demek yerinde olur.
Bir başka atlanan alan, cinsel kimliklerin yeraltındaki varlığıdır.
Yeraltı metinlerinin merkezindeki figürler çoğu zaman “toplum dışı” addedilir. Fakat bu dışlanmışlığın içinde cinsel yönelime bağlı marjinalleşme, çoğu zaman gizlenir ya da stereotipleştirilir.
Jean Genet bu açıdan radikal bir istisnadır. Hırsızın Günlüğü gibi eserleri, homoseksüel arzunun karanlık, kirli, ama aynı zamanda lirik ve metafizik boyutunu sahici biçimde işler.
Bizdeyse “açık kimlikli” anlatımlar nadirdir, daha çok örtük travmalar ya da marjinal alt kimlikler üzerinden anlatılır. Oysa bu da yeraltının doğal bir parçasıdır.
Yeraltı edebiyatı, eğer tüm bastırılmışlıklara kucak açacaksa, bu görünmeyen kimlikleri de sahneye davet etmelidir.
Son yıllarda özellikle sosyal medyanın etkisiyle “yeraltı” bir pazarlama aracı hâline getirildi.
Sert kapak tasarımları, çok satan listelerinde yer alan “gösterişli yıkım” temaları, bilinçli olarak yeraltı estetiğini taklit eden ama içeriği zayıf metinler…
Bu, yeraltı edebiyatının başına gelebilecek en ironik şeylerden biridir: sisteme karşı doğmuş bir türün sistem tarafından yeniden paketlenmesi.
O yüzden bugünün okuru için şu soru önemlidir: “Bu metin yeraltından mı geliyor, yoksa yeraltı gibi mi yapıyor?”
Bu ayrım, türün iç bütünlüğünü koruması açısından elzemdir.
Bir diğer gözden kaçan bağ, yeraltı edebiyatının müzikle kurduğu paralel ilişkidir.
Nasıl ki punk müzik sistem karşıtı bir öfkeyi seslendiriyorsa, yeraltı edebiyatı da bu öfkenin sözcüklere dökülmüş hâlidir.
Bugün birçok yeraltı romanı, bir playlist gibi okunur.
Chuck Palahniuk’un metinlerinde Nine Inch Nails çalar gibi hissedersiniz.
Bizdeyse Ceza, Ezhel, Mode XL gibi sanatçıların sözlerinde, sistem dışı bireyin öfkesi yeraltı edebiyatıyla neredeyse birebir örtüşür.
Bu kesişim alanı hâlâ yeterince yazılmadı. Belki de bu, sizin gibi dikkatli bir okurun kaleminden çıkmayı bekliyordur.
Türkiye’de yeraltı edebiyatı dendiğinde ilk akla gelen isimlerden biri kuşkusuz Hakan Günday’dır. 2000’li yılların başında edebiyat sahnesine adım atan Günday, yalnızca diliyle değil, anlattığı karakterlerle, mekânlarla ve bakış açısıyla da yeraltının ruhunu taşır. Kinyas ve Kayra, bu anlamda bir dönüm noktasıdır: Sadece edebiyat çevrelerinin değil, genç okurların da yoğun ilgisini çeken bu roman, Türkiye’de varoluşsal öfkenin, içkin nihilizmin ve sistem karşıtlığının edebî dile dökülmüş hâlidir.
Günday’ın metinlerinde şehirli olmayan taşra insanı, suçlular, madde bağımlıları, fahişeler, kaçakçılar, sınır çocukları, intiharın eşiğinde yaşayan bireyler vardır. Ancak bu karakterler sadece “marjinal figürler” değildir; aynı zamanda sistemin kıyısına itilen, toplumun görmezden geldiği, bastırdığı iç sesin temsilcileridir. Günday bu insanları yargılamaz; onların içinden konuşur. Kimi zaman çarpıcı bir şiddet diliyle, kimi zaman grotesk bir mizahla…
Az, Daha, Ziyan, Piç gibi romanları, hem içerik hem biçim olarak yeraltı edebiyatına yakındır. Her biri, insan ruhunun karanlık odalarına yapılmış sert yolculuklardır. Günday’ın dilinde estetik bir sadakat değil, hakikatin keskinliği vardır. Kalıplara değil, yaralara ses verir.
Onu farklı kılan bir diğer unsur da edebiyatının sahici bir yerden gelmesidir. Günday’ın dili süslenmiş değil, ama kurmaca zekâsı son derece güçlüdür. Bu da onu sadece bir “öfkeli genç romancı” olmaktan çıkarır; yeraltı edebiyatının hem hikâye anlatıcısı, hem de felsefî derinlik kazandırıcısı yapar.
1990’ların İstanbul’unu, şiddetle tutkunun, suçla dostluğun iç içe geçtiği bir evren olarak resmeden Ağır Roman, Türk yeraltı edebiyatının en sahici metinlerinden biridir. Metin Kaçan, bu romanında hem edebî hem toplumsal bir kırılma anına işaret eder: Beyoğlu’nun arka sokaklarında dolaşan travestiler, kabadayılar, sokak çocukları ve yalnız âşıklar, toplumun görmek istemediği yüzü oluşturur.
Romanın dili, tıpkı anlattığı mahalle gibi “ağır”dır. Küfür, argo, hızlı geçişler ve keskin betimlemeler; okura bir estetik vaat etmez, bir gerçeklik darbesi indirir. Kaçan, karakterlerini yargılamaz; onları sokakla birlikte var eder. Gıyasettin, Tina, Salih ve diğerleri, yeraltının şairane figürleri hâline gelir. Roman boyunca bir tür suç estetiği kurulur: Adalet sisteminden umudunu kesmiş bir toplumun kendi ritüellerini yarattığı bir evren…
Metin Kaçan’ın metni yalnızca bir sokak hikâyesi değil; aynı zamanda kentleşmenin, sınıf ayrımlarının, cinsel kimliklerin bastırılmasının da edebî bir kaydıdır. Bu yönüyle Ağır Roman, yalnızca yeraltı edebiyatı değil, aynı zamanda bir dönemin sosyolojik arşividir. Kaçan’ın İstanbul’u, sadece bir şehir değil; bozulmuş bir düzenin içinden akan karanlık bir nehir gibidir.
Yeraltı edebiyatı genellikle dışa dönük, patlayıcı, toplumsal sınırları aşan bir biçimde düşünülür. Oysa Yusuf Atılgan’ın Aylak Adamı, bu türün bir başka damarına işaret eder: içe doğru yeraltına iniş. 1959 yılında yayımlanan bu roman, yalnızca Türk edebiyatında değil, dünya edebiyatında da eşine az rastlanır bir biçimde, bireysel yabancılaşmayı eksenine alır.
C., gündelik hayatın ritmini reddeder. İşe gitmez, evlenmez, sosyalleşmez. Onun için asıl mücadele, kalabalığın içinde kendi sesini duyurabilmektir. C.’nin şehirle kurduğu ilişki, sadece bir mekânsal yabancılaşma değil; aynı zamanda anlam, aşk, benlik ve özgürlükle kurduğu iç çatışmanın izdüşümüdür. O, sokağa çıkmaz; sokaktan içeriye kapanır.
Roman boyunca dil yalındır ama düşünce katmanlıdır. Atılgan, “bireyin iç yeraltısı”na iner. C.’nin düşünce dünyası, kah sarkastik, kah melankolik, kah öfkelidir. Bu karakter, yeraltı edebiyatının marjinal figürlerinden değil; marjinal düşünen figürlerinden biridir.
Aylak Adam, patlayan değil bastırılmış bir çığlığın romanıdır. Onun isyanı, sessizliğinde saklıdır. Bu yönüyle Yusuf Atılgan, Türk yeraltı edebiyatının en rafine, en içsel ve belki de en edebi temsilcilerinden biri olarak görülmelidir.
Bu türün en çok tartışılan noktası burasıdır. Kimi eleştirmenler, yeraltı edebiyatını “kötü yazılmış ama samimi” metinlerin toplamı olarak görür; kimileriyse onun edebiyatın en saf hâli olduğunu savunur. Çünkü orada ne gösteriş vardır ne de edebî pozlar… Yazarın niyeti, süslü bir anlatı kurmak değil; içindeki kırık dili, çiğ cümlelerle ama yalan söylemeden anlatmaktır. Bu anlamda yeraltı edebiyatı, edebiyatın bıçak sırtıdır: biçimsel kusurlarına rağmen içeriğiyle çarpar. Onu “edebiyat sayıp saymamak”, biraz da edebiyattan ne anladığınıza bağlıdır.
Çok şey… Yeraltı edebiyatı, bir toplumun bastırdığı, yok saydığı, ayıp saydığı her şeyi açığa çıkaran bir aynadır. Onun yükselişe geçtiği dönemlerde genellikle sansür, tek tipçilik, ahlâkî baskılar ya da siyasi otoriterleşme vardır. Dolayısıyla bu edebiyat türü sadece bireysel değil, aynı zamanda toplumsal bir semptomdur. Onu okuduğunuzda yalnızca bireyin iç dünyasını değil; o bireyi bu hâle getiren sistemin çarpıklıklarını da görmeye başlarsınız. Çünkü yeraltına inmek, sadece bireyin değil, toplumun da iç organlarını görmektir.
Bu türün başlangıcında öne çıkan isimler —Bukowski, Burroughs, Kerouac, Genet— çoğunlukla eril bir dünyanın, sertlik ve alkol dolu sokaklarının anlatıcılarıydı. Bu, hem dönemin erkek-egemen edebiyat yapısından, hem de kamusal alandaki kadın temsillerinin sınırlı olmasından kaynaklanıyordu. Ancak bu durum değişiyor. Kathy Acker, Virginie Despentes, Eileen Myles gibi yazarlarla birlikte yeraltının dili yalnızca “eril çürüme”yi değil, “dişil isyan”ı da anlatmaya başladı. Kadınların ve queer karakterlerin merkezde olduğu metinler, yeraltını daha katmanlı, daha derin ve daha radikal kıldı.
Yeraltı edebiyatı, sıklıkla bir anlam boşluğundan doğar. Karakterler, sistemin içinde kendilerine yer bulamaz; inançlarını, ailelerini, cinselliklerini, kimliklerini sorgularlar. Bu sorgulama genellikle bir varoluşsal bunalıma, ardından da reddedişe yol açar. Bu açıdan bakıldığında, nihilizm —yani her türlü değer sisteminin, anlamın ve otoritenin reddi— yeraltı edebiyatının felsefî omurgalarından biridir. Ancak bu nihilizm, çoğu zaman sadece yıkıcı değildir. Aynı zamanda yeniden kurmaya çalışan, yeni bir dil, yeni bir etik arayan bir çırpınıştır.
İlk bakışta öyledir. Ana akıma karşı çıkan bir edebiyatın, bir noktada ana akımın parçası hâline gelmesi ironiktir. Ama gerçek şu ki, sistem yeraltını sever; çünkü onun cazibesi, pazarlanabilir bir şeye dönüştürüldüğünde çok satar. Bugün Bukowski tişörtleri, Palahniuk film uyarlamaları, Beat Kuşağı’ndan esinlenmiş markalar bu gerçeği gösteriyor. Yeraltı edebiyatı, bazen pazarlamanın diline teslim olur ama her zaman elinde bir mayın taşır. Onun popülerleşmesi, mesajını ehlileştirmez — sadece mesajın daha çok kişiye ulaşmasını sağlar. Yeter ki o mesaj, “okuyup geçilecek” değil, “duyulup yüzleşilecek” bir şeye dönüşsün.
Kitap Dünyasında
Charles Bukowski – Postane, Kadınlar, Ekmek Arası
William S. Burroughs – Çıplak Şölen
Jean Genet – Hırsızlar Şehri
Kathy Acker – Blood and Guts in High School
Chuck Palahniuk – Dövüş Kulübü
Jack Kerouac – Yolda
Sait Faik – Alemdağ’da Var Bir Yılan
Emrah Serbes – Erken Kaybedenler
Sinemada ve Müzikte
Trainspotting (Danny Boyle) – Uyuşturucu, dostluk, kaçış.
Fight Club (David Fincher) – Toplum karşıtı birey ve nihilizm.
Requiem for a Dream – Bağımlılığın karanlık anatomisi.
Jim Jarmusch ve Gaspar Noé filmleri.
Punk ve underground rap müzikleri — örneğin Türkçe’de Norm Ender’in ilk dönemleri.
Yeraltı edebiyatı, süslemeye, cilaya, edebî rüküşlüğe tahammülü olmayan bir edebiyattır. Nezaketle değil, yumrukla konuşur. Onu okurken bazen utanır, bazen rahatsız olursunuz ama tam da bu yüzden aklınızdan çıkmaz. Çünkü orada, toplumun inkâr ettiği şeylerde hakikatin bir kırıntısı vardır. Ve bazen hakikat, en çok kirli yerlerde parıldar.
