“Kimin ne dediği değil, herkesin birlikte ne söylediği önemlidir.” anlayışıyla yükselen bir yönetim biçimi.
Yatay Demokrasi Nedir?
Yatay demokrasi (İng: horizontal democracy, Alm: horizontale Demokratie, Fr: démocratie horizontale), hiyerarşik yapılar yerine katılımcılığı, eşitliği ve doğrudan temsili esas alan bir yönetim biçimidir. Bu modelde güç, yukarıdan aşağıya değil, yatay eksende dağıtılır; herkesin eşit söz hakkı vardır. Geleneksel temsilî demokrasi anlayışına bir alternatif olarak ortaya çıkan yatay demokrasi, karar alma süreçlerinde tabanın doğrudan etkili olmasını savunur. Liderlik figürleri yerine kolektif akıl, temsilciler yerine doğrudan katılım ön plandadır.
Yatay demokrasi yalnızca siyasi bir ideal değil, aynı zamanda örgütlenme biçimi olarak da benimsenir. Sivil toplum hareketlerinden anarşist kolektiflere, işçi kooperatiflerinden dijital ağlara kadar birçok alanda uygulanmaktadır.
Dünden Bugüne Yatay Demokrasi
Yatay karar alma pratikleri insanlık tarihinde yeni değildir. Yerli halkların meclislerinde, komünal yaşam deneyimlerinde ve köy konseylerinde izleri görülür. Ancak kavram olarak “yatay demokrasi”, özellikle 20. yüzyılın sonlarında ve 21. yüzyılın başlarında yeniden gündeme gelir. 1968 öğrenci hareketlerinden 1999 Seattle protestolarına, 2011’deki İspanya’daki Los Indignados (Öfkeliler) hareketinden Wall Street İşgali’ne ve Gezi Direnişi’ne kadar birçok kolektif hareket, kararlarını yatay biçimde almayı ve dikey liderlik yapılarından kaçınmayı tercih etmiştir.
Dijital çağın getirdiği ağ mantığı, yatay demokrasinin zeminini daha da genişletmiştir. Sosyal medya platformları, forumlar ve otonom yazılımlar sayesinde bireyler arasındaki doğrudan iletişim kolaylaşmış; kararlar merkezi otoriteler olmadan alınabilir hâle gelmiştir.
► Yatay demokrasi ile doğrudan demokrasi aynı şey midir?
Kısmen örtüşseler de aynı değildirler. Doğrudan demokrasi, halkın temsilciler olmadan karar almasına odaklanır. Yatay demokrasi ise bunun da ötesine geçerek, karar alma süreçlerinde hiyerarşiyi reddeder. Yani hem doğrudanlık hem de eşitlik temel ilkedir. Bir doğrudan demokrasi yapısı, yine de bir lider ya da sözcü barındırabilir; yatay demokrasi bunu da sorgular.
► Yatay demokraside kararlar nasıl alınır?
Genellikle konsensüs (oybirliği) esasına göre çalışılır. Herkesin katılımı teşvik edilir, çoğunluk oyuyla karar alınması yerine, fikir birliği sağlanana kadar tartışma sürer. Bu süreç uzundur ama daha kapsayıcı ve adil kabul edilir. Karar alma araçları arasında forumlar, halk meclisleri, açık mikrofona dayalı tartışmalar yer alır.
► Yatay demokrasi sürdürülebilir midir?
Bu, koşullara bağlıdır. Küçük topluluklar veya sınırlı sayıdaki katılımcılarla daha kolay işler. Ancak büyük ölçekli sistemlerde, zaman ve koordinasyon sorunları doğurabilir. Bu nedenle, bazı yapılar “yarı-yatay” modeller veya dijital destekli konsensüs sistemleri geliştirerek pratik çözümler arar.
► Yatay demokrasi bir ütopya mıdır?
Bazılarına göre evet; çünkü insanlar arasında mutlak eşitliği sağlamak ve tüm bireylerin aktif katılımını garantilemek zordur. Ancak pek çok örnek, bu sistemin uygulanabilir olduğunu gösteriyor. Alternatif okullar, işçi kooperatifleri, gönüllü topluluklar ve anarşist komünler yatay demokrasi ilkeleriyle yıllarca işleyebildi.
► Yatay demokrasiye karşı eleştiriler nelerdir?
Zaman alıcı olması, kararların gecikmesi, güçlü liderlik eksikliği, kriz anlarında hızlı müdahale yetersizliği gibi eleştiriler vardır. Ayrıca topluluk içindeki görünmez hiyerarşiler – örneğin retorik becerisi yüksek kişilerin etkisi – her ne kadar formel olmasa da kararları etkileyebilir. Bu yüzden yatay demokrasi, sürekli öz-eleştiri ve şeffaflık gerektirir.
Popüler Kültürde Yatay Demokrasi
Yatay demokrasinin kültürel izleri özellikle sosyal hareketlerin belgesellerinde, protesto sinemasında ve alternatif edebiyatta kendine yer bulur. Naomi Klein’ın The Take belgeseli, Arjantin’de işçiler tarafından işletilen fabrikaları konu alarak bu yapının ekonomik örneğini sunar. Mike Davis’in şehir üzerine yazıları ve Beautiful Trouble gibi aktivist el kitapları bu modele kültürel ve stratejik açılımlar getirir.
2020’li yıllarda iklim aktivistleri, özellikle Extinction Rebellion gibi hareketler, yatay karar alma sistemlerini dijital araçlarla birleştirerek uygulamışlardır. Türkiye’de Gezi Parkı forumları, forum demokrasisinin bir pratiği olarak akıllarda yer etmiştir. Ayrıca RedHack gibi dijital anarşist gruplar da bu modeli dijital alana taşımıştır.
Genel Değerlendirme
Yatay demokrasi, klasik demokrasinin temsilî ve hiyerarşik yapısına alternatif olarak gelişen, hem politik hem kültürel bir tahayyüldür. Yönetmekten çok birlikte var olmak üzerine kurulu bir etik önerir. Bir oylamadan çok bir konuşma biçimidir; bir sistemden çok bir süreçtir. Ne tam anlamıyla romantik bir ütopyadır ne de yalnızca küçük gruplara özgü bir fantezi. Düşey iktidarların kriz içinde olduğu çağımızda, “yatay düşünmek” artık hem politik bir arayış hem de bir yaşam pratiği olarak önem kazanmaktadır.
Velev’den İlgili Maddeler
► POPÜLER KÜLTÜR
► İHALE DEMOKRASİSİ
► DEMOKRASİ VE TARİHSEL GELİŞİMİ
► SOSYAL PSİKOLOJİ
► SINIF ATLAMANIN PSİKOLOJİSİ
