Türk Solu, Türkiye’de sosyalist, komünist, sosyal demokrat ve ilerici akımları kapsayan geniş bir siyasi ve ideolojik hareketler bütünü olarak tanımlanır.
Türk solunun kökleri Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerine kadar uzansa da, özellikle 20. yüzyılda işçi hakları, laiklik, eşitlik ve özgürlük gibi kavramlarla şekillenmiştir.
Türk solu içinde farklı akımlar bulunur: sosyal demokrasi, Marksizm, Leninist ve Maoist eğilimler, Kemalist sol, sosyalist feminizm ve anarşist sol.
Cumhuriyet dönemi boyunca siyasi yasaklarla karşılaşan sol hareketler, 1960’lı ve 1970’li yıllarda yükselişe geçmiş ancak 1980 darbesiyle büyük bir baskı altına alınmıştır.
Osmanlı döneminde sol hareketlerin ortaya çıkışı:
1908 Jön Türk Devrimi ile sosyalist fikirler Osmanlı aydınları arasında yayılmaya başladı.
Osmanlı Sosyalist Fırkası (1910), Osmanlı’daki ilk sol partidir.
İttihat ve Terakki Cemiyeti içinde sosyalist görüşler taşıyan bazı fraksiyonlar oluştu.
Cumhuriyet döneminde sol hareketlerin ilk aşamaları:
1920’de Mustafa Suphi liderliğinde Türkiye Komünist Partisi (TKP) kuruldu ancak kısa sürede bastırıldı.
Tek Parti Dönemi’nde sol hareketler yasaklandı ve devletçi ekonomi politikaları sol düşüncelerle kısmen örtüştü.
1940’lar ve II. Dünya Savaşı sonrası:
Çok partili hayata geçişle birlikte sol hareketler yasal olarak varlık göstermeye başladı.
1946’da Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi kuruldu ancak kısa süre sonra kapatıldı.
27 Mayıs 1960 darbesi ve yeni anayasanın getirdiği özgürlükçü ortam, sol hareketlerin büyümesine zemin hazırladı.
Bu dönemde birçok sol hareket ortaya çıktı:
Türkiye İşçi Partisi (TİP) – 1961
İlk kez sosyalist bir parti, parlamentoya milletvekili soktu.
İşçi hakları, toprak reformu ve anti-emperyalizm gibi konulara odaklandı.
Devrimci Gençlik Hareketi (Dev-Genç) – 1965
Üniversite öğrencileri arasında yaygınlaştı ve anti-emperyalist bir duruş sergiledi.
Deniz Gezmiş, Mahir Çayan ve İbrahim Kaypakkaya gibi isimler bu hareketten çıktı.
1970’lerde sol fraksiyonlara ayrıldı:
THKP-C (Türkiye Halk Kurtuluş Partisi-Cephesi) – Mahir Çayan önderliğinde silahlı mücadeleye yöneldi.
THKO (Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu) – Deniz Gezmiş ve arkadaşları tarafından kurulan bir gerilla hareketi.
TİKKO (Türkiye İşçi Köylü Kurtuluş Ordusu) – Maoist ideolojiye dayanıyordu.
12 Mart 1971 Muhtırası sonrası sol hareketler büyük baskılara uğradı.
12 Eylül 1980 askeri darbesi, Türk solunun en büyük kırılma noktalarından biri oldu.
Sol partiler ve örgütler kapatıldı.
Binlerce solcu hapse atıldı, işkence gördü ve idam edildi.
Sol hareketler büyük bir darbe aldı ve örgütlenme gücü kayboldu.
1980 sonrası Türk solunun toparlanma çabaları:
1990’larda ÖDP (Özgürlük ve Dayanışma Partisi) gibi yeni sol partiler kuruldu.
2000’lerde sosyalist partiler yeniden siyasi arenada varlık göstermeye başladı.
Bugün Türk solu, farklı ideolojik fraksiyonlara bölünmüştür:
Sosyal Demokrat Sol:
CHP, sosyal demokrasiyi savunan ana akım sol partidir.
Sol içindeki en geniş kitleye hitap eden hareketlerden biridir.
Sosyalist ve Komünist Sol:
TKP, TİP gibi partiler, Marksist ve Leninist çizgide siyaset yapmaktadır.
Sendikalar, işçi hareketleri ve antikapitalist gruplarla iç içedirler.
Halkçı ve Kürt Solu:
HDP ve onun içindeki sosyalist gruplar, etnik kimlik ve sol politikaları birleştirir.
Anarşist Sol:
Türkiye’de anarşist hareket küçük, ama aktif bir grup olarak varlığını sürdürmektedir.
Türk solunu anlatan kitaplar ve filmler:
“Deniz Gezmiş Anlatıyor” – Deniz Gezmiş’in hayatı ve sol hareket içindeki mücadelesi.
“Devrimci Hareketin Tarihi” – Türkiye’de solun gelişimi üzerine akademik bir çalışma.
“Hoşçakal Yarın” (1998) – Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının hikayesini anlatan film.
“F Tipi Film” (2012) – Solcu mahkûmların hapishane koşullarını ele alan bir yapım.
Türk solu, sinema, edebiyat ve sanat dünyasında büyük bir etkiye sahiptir.
Türk solunun ideolojik temelleri, Osmanlı’nın son dönemlerinde Batı’daki sosyalist ve Marksist akımların etkisiyle şekillenmeye başlamıştır.
Türk solunun ideolojik dayanakları:
1. Osmanlı’da Modernleşme Hareketleri ve Jön Türkler
Osmanlı’daki ilk sol eğilimler, Batı’daki Aydınlanma hareketlerinden esinlenen reformist fikirlerle ortaya çıktı.
1908 Jön Türk Devrimi, özgürlükçü ve ilerici fikirlerin yayılmasını sağladı.
2. Marksist ve Leninist Etkiler
1917 Ekim Devrimi’nin ardından Sovyetler Birliği’nin kuruluşu, Türkiye’de sosyalist hareketlerin güçlenmesine yol açtı.
Türkiye Komünist Partisi (TKP), Marksist-Leninist ilkeler doğrultusunda kuruldu.
3. Sosyal Demokrasi ve Kemalizm
Cumhuriyet’in ilk yıllarında devletçi ekonomi politikaları, sol eğilimlerle örtüşen bir yönelim içeriyordu.
CHP’nin “Halkçılık” ve “Devletçilik” ilkeleri, sol ile Kemalizm arasında bir bağ oluşturdu.
4. 1960’lardan Sonra Devrimci Hareketler
Anti-emperyalist söylemler ve işçi haklarına dayalı mücadele, solun en önemli unsurları hâline geldi.
Bu dönemde sosyalist ve Marksist hareketler, Kemalizm’den ayrışarak daha radikal bir çizgiye kaydı.
Sonuç olarak, Türk solunun kökleri çok yönlüdür ve zaman içinde farklı ideolojik akımlarla birleşerek gelişmiştir.
Türkiye Komünist Partisi (TKP), 1920 yılında Mustafa Suphi ve arkadaşları tarafından kurulan, Türkiye’nin ilk resmi komünist partisidir.
TKP’nin tarihçesi:
1. Mustafa Suphi ve İlk TKP (1920-1921)
TKP, Bakü’de kurulmuş ve Türkiye’de sosyalizmi yaymak amacıyla faaliyetlerine başlamıştır.
Ancak Mustafa Suphi ve 14 yoldaşı, Karadeniz’de öldürülerek partinin Türkiye’de gelişmesi engellenmiştir.
2. 1940’lar ve İkinci TKP Dönemi
II. Dünya Savaşı sırasında sosyalist fikirler tekrar güçlenmiş ve TKP illegal olarak faaliyetlerini sürdürmüştür.
Bu dönemde TKP’nin yayın organları yasaklanmış ve birçok üyesi tutuklanmıştır.
3. 1960’larda TKP’nin Yeniden Yapılanması
1960 darbesi sonrası sol hareketler güçlenmiş ve TKP’nin etkisi artmıştır.
Türkiye İşçi Partisi’nin (TİP) kurulmasıyla birlikte, sosyalist hareketler farklı fraksiyonlara ayrılmıştır.
4. 1980 Darbesi ve Sonrası
12 Eylül 1980 darbesi, TKP dahil olmak üzere sol hareketlere büyük darbe vurmuştur.
TKP liderleri tutuklanmış, parti yurt dışına taşınmıştır.
TKP bugün hâlâ faaliyetlerine devam etmektedir ve Türkiye’deki sosyalist hareketler içinde önemli bir yere sahiptir.
Deniz Gezmiş, 1947’de doğmuş, Türkiye’de devrimci gençlik hareketinin en önemli figürlerinden biri olmuştur.
Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu’nu (THKO) kurarak sosyalist bir devrim için mücadele etmiştir.
Deniz Gezmiş’in sol içindeki rolü:
1. Devrimci Gençlik Hareketi (Dev-Genç) İçinde Yükselişi
1968 öğrenci hareketlerinde aktif rol aldı.
ABD’nin Türkiye’deki askeri varlığına karşı protestolara öncülük etti.
2. THKO’yu Kurması ve Silahlı Mücadele
Deniz Gezmiş ve arkadaşları, silahlı mücadeleyi benimseyerek Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu’nu (THKO) kurdular.
Askerî tesislere ve ABD üslerine yönelik eylemler düzenlediler.
3. 1971 Darbesi ve İdamı
1971 muhtırası sonrası yakalandı ve yargılandı.
6 Mayıs 1972’de Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan ile birlikte idam edildi.
Deniz Gezmiş, Türk solunun sembol isimlerinden biri olarak anılmaya devam etmektedir.
Mahir Çayan, Türkiye Halk Kurtuluş Partisi-Cephesi’ni (THKP-C) kurarak sosyalist mücadelede silahlı eylemleri savunmuştur.
Mahir Çayan’ın devrimci hareketler içindeki rolü:
1. THKP-C ve Silahlı Mücadele
Marksist-Leninist devrimci mücadelenin Türkiye’deki öncülerinden biri oldu.
2. 1972 Kızıldere Olayı ve Ölümü
NATO subaylarını kaçırarak Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının idamını durdurmaya çalıştı.
Kızıldere’de güvenlik güçleriyle girilen çatışmada hayatını kaybetti.
Mahir Çayan, devrimci sol içinde önemli bir figür olarak görülmeye devam etmektedir.
İbrahim Kaypakkaya, Türkiye’de Maoist sol hareketin öncüsü olmuş ve Türkiye İşçi Köylü Kurtuluş Ordusu’nu (TİKKO) kurmuştur.
Kaypakkaya’nın ideolojik görüşleri:
Maoist devrim stratejisini benimseyerek köylü hareketlerine yöneldi.
Kemalizm’i faşist bir ideoloji olarak tanımlayarak farklı bir Marksist perspektif geliştirdi.
1973’te yakalanarak Diyarbakır Cezaevi’nde işkence sonucu öldürüldü.
Bugün Maoist gruplar tarafından devrimci mücadelenin sembol isimlerinden biri olarak anılmaktadır.
Hikmet Kıvılcımlı, Türk sosyalizminin teorik ve ideolojik çerçevesini belirleyen önemli bir Marksist düşünürdür.
1. Türkiye’nin Sosyalist Tarihini Yazan İlk İsimlerden Biri
2. Osmanlı’nın Sosyalist Analizini Yapan İlk Marksistlerden
3. Sınıf Mücadelesini Kemalist Dönemle Harmanlayan Düşünce Yapısı
Hikmet Kıvılcımlı, Türkiye’de sosyalist hareketlerin teorik gelişimine büyük katkı sağlamıştır.
Türk solu, edebiyat, sanat ve akademik çevrelerde önemli etkiler yaratmıştır.
1. Edebiyatta Solun Etkisi
Nâzım Hikmet’in sosyalist şiirleri büyük etki yaratmıştır.
Yılmaz Güney’in sineması, işçi sınıfı ve halk hareketlerini işlemiştir.
2. Akademik ve Düşünce Dünyasında Solun Yeri
Türkiye’de akademik çevrelerde Marksist ekonomi ve siyaset bilimi çalışmaları yapılmıştır.
3. Müzikte Sol Hareketler
Grup Yorum gibi müzik grupları, sol ideolojiyi kitlelere ulaştırmıştır.
Türk solunun kültürel ve entelektüel mirası, bugün hâlâ Türkiye’deki siyasi ve sanatsal hareketlerde hissedilmektedir.
Türk solunun tarihi, mücadele ve baskılarla doludur.
Bugün farklı fraksiyonlara bölünmüş olsa da, Türkiye’de sosyal adalet, işçi hakları, demokrasi ve özgürlük mücadelesinde önemli bir rol oynamaktadır.
Gelecekte Türk solunun nasıl şekilleneceği, dünya genelindeki sol hareketlerin gidişatına ve Türkiye’nin siyasi dinamiklerine bağlı olacaktır.
