Hem zarif bir yaşam tarzı, hem de kurtulması zor bir tutku.
Tiryaki (İngilizce: Addict / Habitual User, Almanca: Gewohnheitstrinker / Süchtiger, Fransızca: Accro / Habitué), Arapça kökenli bir kelimedir. Asıl anlamı “alışkanlık haline gelmiş maddeyi sürekli tüketen kişi”dir. Günlük dilde en çok tütün, kahve, çay ve afyon için kullanılmıştır. Osmanlı kültüründe tiryakilik, bazen bir keyif ve zarafet göstergesi, bazen de bağımlılığın karanlık yüzünü ifade etmiştir.
Osmanlı’da kahvehanelerin yaygınlaşmasıyla birlikte “kahve tiryakisi” ifadesi yerleşmiştir. 17. ve 18. yüzyıllarda özellikle ulema, sanatçılar ve şehirli sınıflar arasında kahve ve tütün tiryakiliği yaygındı.
Öte yandan afyon, “tiryak” adıyla hazırlanan panzehir karışımlarının temel maddesiydi. Zamanla bu şifa aracı, bağımlılık üreten bir maddeye dönüştü.
Modern dönemde “tiryaki” kavramı yalnızca maddeler için değil; kitap tiryakisi, sinema tiryakisi gibi mecazi anlamlarda da kullanılmaya başlandı.
“Tiryak”, Arapça’da panzehir anlamına gelir. Önceleri şifa için kullanılan karışımların adı iken, zamanla bu karışımlara alışan kişilere “tiryaki” denmeye başlanmıştır.
En yaygın olanları kahve, tütün ve afyondur. Bu maddeler gündelik hayatın hem keyif hem de ritüel unsurları haline gelmişti.
Hayır. Özellikle kahve ve çay tiryakiliği, sohbet kültürüyle birleştiğinde zarif bir alışkanlık olarak da romantize edilmiştir. Ancak afyon tiryakiliği çoğu zaman eleştirilmiş ve tehlikeli görülmüştür.
Artık bağımlılıktan çok, “tutkulu kullanıcı” anlamında kullanılmaktadır. Kitap tiryakisi, sinema tiryakisi gibi.
Türk şiirinde ve romanlarında “tiryakilik” sık sık mecazi olarak işlenmiştir. Ahmet Haşim’in tiryakilikten söz eden dizeleri ya da Yakup Kadri’nin tasvirlerinde bu kavrama rastlanır.
Edebiyat: Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın eserlerinde kahve tiryakileri canlı betimlenir. Cenap Şahabettin’in Tiryaki Sözleri ise yüzyıl öncesinden günümüze ışık tutar.
Müzik: Türk sanat müziğinde “tiryaki” kelimesi aşk bağımlılığını anlatan bir metafor olarak kullanılır.
Gündelik yaşam: Kahve markaları reklamlarında “tiryaki” ifadesini nostaljik bir cazibe olarak işler.
Tiryaki, bağımlılıkla keyif arasındaki ince çizgiyi anlatır. Hem bir kültürel alışkanlık hem de tehlikeli bir tutku olarak tarihten günümüze taşınmıştır. Bugün mecazi kullanımı öne çıksa da, kelime kökeni insanoğlunun bağımlılık ve haz arasındaki karmaşık ilişkisini hatırlatır.
► BAĞIMLILIK
► MÜPTELA
► DAVRANIŞ BİLİMLERİ
► RUMİNASYON
► RİTÜEL
