Devlet erkânının nasıl karşılanacağını, kimin nerede oturacağını, hangi törende hangi düzenin uygulanacağını belirleyen; bir toplumun iktidar, hiyerarşi ve zarafet anlayışını görünür kılan kadim düzenleme sanatı.
Teşrifat (İng. Ceremonial Protocol; Alm. Zeremonienordnung; Fra. Protocole cérémoniel), devlet, saray, tarikat veya yüksek dereceli kurumlarda tören düzeni, hitap biçimleri, rütbe sırası ve protokol uygulamalarını belirleyen kurallar bütünü olarak tanımlanır. Bu düzenlemeler yalnızca resmî davranış pratiklerini değil, aynı zamanda toplumun güç ilişkileri, saygı biçimleri ve temsil estetiğini de şekillendirir. Teşrifat, devletin görünmeyen ama her zaman işleyen ritmini kuran bir organizasyon biçimidir.
İslam devlet geleneğinde Abbasilerden Osmanlı’ya uzanan uzun bir çizgide teşrifat, saray düzeninin merkezinde yer almıştır. Osmanlı’da “Teşrifat Kalemi”, padişahın ‘‘kimleri, ne zaman, hangi merasim diliyle’’ kabul edeceğini belirleyen en önemli bürolardan biriydi. Cülûs törenlerinden elçi kabulüne, bayramlaşma merasimlerinden şehzade sünnetine kadar her adım teşrifat defterlerinde kayıt altına alınırdı.
Batı dünyasında ise Orta Çağ’dan itibaren kraliyet saraylarında şekillenen protokol, modern dönemde diplomasiyle birleşerek uluslararası bir dil hâline geldi. Bugün devlet başkanlarının karşılama törenlerinden akademik geçitlere, büyükelçiler arası hitap kurallarından dini hiyerarşilere kadar teşrifat, hem ritüeli hem düzeni temsil eden bir yapı olarak varlığını sürdürür.
► Teşrifat neden tarih boyunca bu kadar önemli oldu?
Çünkü iktidarın görünürlüğü ve düzen hissi çoğu zaman törensel pratiklerle sağlanır. Teşrifat, kargaşayı önler, rütbeleri belirgin kılar ve devletin ciddiyetini somutlaştırır.
► Osmanlı’daki Teşrifat Kalemi tam olarak ne yapıyordu?
Saraydaki her törensel adımı kayıt altına alıyor, yabancı elçilerin kabul düzenini belirliyor, protokolde hata olmaması için tüm ayrıntıları kontrol ediyordu. Saray hayatının sessiz mimarıydı.
► Teşrifat ile protokol arasında fark var mı?
Teşrifat daha çok tören ve geleneksel düzen kurallarını ifade ederken, protokol modern diplomasi ve devlet ilişkilerini düzenleyen resmi kurallar bütünüdür. Yine de iki kavram çoğu yerde kesişir.
► Günümüzde teşrifat hâlâ gerekli mi?
Evet. Devlet törenleri, uluslararası ilişkiler, akademik ve askerî kurumların düzeni için hâlâ hayati bir yapıdır. Ülkelerin “prestij” algısını belirleyen unsurların başında gelir.
► Teşrifat yalnızca devlet kurumlarında mı uygulanır?
Hayır. Tarikatlarda, loncalarda, üniversitelerde, hatta spor kulüplerinde bile törensellik ve hiyerarşik düzeni belirleyen teşrifat uygulamaları bulunur.
Tarihi filmlerdeki merasim sahnelerinden diplomatik dizilere, kraliyet ailelerini konu alan belgesellerden fantastik evrenlerin yaratımına kadar teşrifat, güç gösterisinin dramatik bir unsuru olarak sıkça kullanılır. “The Crown”, “Muhteşem Yüzyıl”, “The King’s Speech” gibi yapımlar, törenlerin bir toplumun kimliğini nasıl inşa ettiğini gösteren örneklerdir.
Teşrifat, toplumların görünmez hukukudur; hiyerarşiyi, düzeni ve temsil estetiğini şekillendirir. Tarihsel kökeni derin, kültürel ağırlığı büyük olan bu yapı, modern dünyada bile devletlerin ve kurumların en istikrarlı iletişim aracıdır. Ritüeli düzenleyen her şey, aslında toplumu düzenler.
► KYOTO PROTOKOLÜ
► ÇEK DEFTERİ DİPLOMASİSİ
► RİTÜEL
► HİYERARŞİ
► TOPLUMSAL NORMLAR
