Stres, organizmanın bir tehdit, baskı veya değişim karşısında verdiği fiziksel ve zihinsel tepki bütünüdür.
Bedenin kendini korumak için geliştirdiği bu tepki, aslında hayatta kalma refleksinin bir parçasıdır.
Ancak tehdit süreğenleştiğinde veya tehdit olmasa da “varmış gibi” algılandığında, stres bir uyarı sistemi olmaktan çıkar; tüketen bir yük hâline gelir.
Latince kökenli stringere (gerilmek) fiilinden türeyen stres, çağdaş dünyada sadece gerilmek değil; sürekli gerili kalmak anlamını taşır.
Modern insan, aslan kovalamasa da gecikmiş bir e-postayla, beklenmeyen bir mesajla ya da hayal kırıklığıyla aynı biyolojik alarmı devreye sokar.
Pozitif stres (eustress): Kısa süreli ve motive edici baskılardır.
Örneğin bir sınav öncesi ya da sahneye çıkmadan önceki heyecan.
Negatif stres (distress): Kontrolsüz, uzun süreli ve zarar verici baskılardır.
Örneğin ekonomik kaygılar, işyerinde mobbing, bitmeyen talepler.
Kronik stres: Yüksek baskının normalleştiği, fark edilmeden yıllarca süren içsel gerginlik durumudur.
Sessizce ruhsal tükenmişlik, fiziksel çöküş ve ilişkisel dağılmalara yol açabilir.
Kalp atışları hızlanır.
Kaslar gerilir.
Nefes sığlaşır.
Uyku ve sindirim bozulur.
Bağışıklık sistemi zayıflar.
Uzun vadede stres, kalp-damar hastalıklarından depresyona, otoimmün hastalıklardan hafıza sorunlarına kadar çok sayıda fizyolojik ve psikolojik rahatsızlığa zemin hazırlar.
Stres, organizmanın tehdit, değişim ya da baskı karşısında “hazır ol” hâline geçmesidir. Bu tehdit fiziksel (tehlike, yaralanma), duygusal (ayrılık, hakaret), sosyal (işsizlik, dışlanma) ya da sembolik (başarısızlık korkusu, zaman baskısı) olabilir. Beyin, bu durumları gerçek bir tehlike gibi algılar ve “savaş ya da kaç” sistemini devreye sokar. Adrenalin ve kortizol salgılanır; kalp hızlanır, kaslar gerilir, sindirim yavaşlar. Bu biyolojik tepkiler, kısa vadede koruyucudur; ama tehdit algısı kalıcı hale geldiğinde, beden alarma takılı kalır ve stres kronikleşir.
Kısaca: Stres, bazen dış koşulların değil, onları nasıl algıladığımızın sonucudur.
Cevap hem evet, hem hayır. Kısa süreli ve ölçülü stres (eustress) faydalıdır; kişiyi uyarır, odaklanmasını sağlar, performansını artırır. Ancak uzun süreli, yoğun ve kontrolsüz stres (distress) beden ve zihin için yıkıcıdır. Bağışıklık sistemini zayıflatır, kalp hastalıklarına zemin hazırlar, sindirim sorunları yaratır, uykuyu bozar. Zihinsel olarak ise dikkat dağınıklığı, öfke patlamaları, kaygı bozukluğu ve depresyon gibi sonuçlara yol açabilir. Dolayısıyla stresin kendisi değil, dozu ve süresi zararlıdır. Bir kıvılcım sobayı yakabilir ama yangına dönüşürse evi kül eder.
Stresle baş etmek, onu bastırmak değil; tanımak, düzenlemek ve dönüştürmek anlamına gelir.
İlk adım farkındalıktır: “Şu an gerginim. Neden?” Sonra düzenleme gelir: nefes teknikleri, kısa yürüyüşler, bir fincan sade çay, iyi bir sohbet, uykuya özen, ekran süresini azaltmak… Daha derin yaklaşımlar da vardır: meditasyon, terapi, yazmak, dans etmek, yaratıcı üretim. Önemli olan stresle savaşmak değil; onu duymak ve yönetmek. Ve çoğu zaman stresle baş etmek, “daha çok şey yapmak” değil; bir şeyleri artık yapmamaya karar vermekle başlar.
Stres eşiği, her bireyde farklıdır çünkü geçmiş deneyimler, kişilik yapısı, genetik yatkınlık ve öğrenme biçimi bunu etkiler. Travmatik bir çocukluk, sürekli eleştirilmiş olmak, kontrol kaybına karşı aşırı duyarlılık gibi unsurlar, stresi tetikleyen içsel kalıplar oluşturabilir. Ayrıca bazı insanlar mükemmeliyetçi, aşırı sorumluluk alan ya da hayır diyemeyen yapıya sahiptir. Bu kişiler, dışsal taleplerin yanı sıra, kendi iç seslerinin baskısıyla da sürekli strese maruz kalabilir.
Kısaca: Bazı insanlar değil, bazı yükler herkeste aynı ağırlıkta durmaz.
Hayır. Stres zihinde başlar ama bedende yaşanır. Zihin “tehlike” algıladığında beyin kimyasalları devreye girer, vücut alarma geçer. Boyun ağrısı, mide yanması, baş dönmesi, kalp çarpıntısı, cilt döküntüsü gibi fiziksel belirtiler stresin görünür yüzleridir. Üstelik bu belirtiler bazen o kadar yerleşik olur ki kişi nedenini bile fark etmeden yıllarca bu semptomlarla yaşar. Stres bir duygudur ama bedende konuşur. Ve bu yüzden sadece düşünerek değil; bedenle de ilgilenerek iyileştirilebilir.
“Tükenmişlik” – Herbert Freudenberger: Stresin ruhsal çöküşe nasıl dönüştüğünü anlatan öncü eser.
“The Upside of Stress” – Kelly McGonigal: Stresin doğru yönetildiğinde nasıl dönüştürücü olabileceğini savunur.
“Zamanın Kısa Tarihi” – Oliver Burkeman: Modern insanın tükenmişliğini zamanla kurduğu ilişki üzerinden analiz eder.
“The Devil Wears Prada” (2006): Görünürde ışıltılı bir hayatın arka planındaki sürekli stres hâli.
“Black Swan” (2010): Mükemmeliyetçiliğin yol açtığı zihinsel parçalanma ve stresin bedeni delip geçmesi.
“Mad Men” (2007–2015): 1960’ların reklam dünyasında bastırılmış stresin kimlik bunalımlarına evrilişi.
Modern dans koreografileri: Bedensel stresin ritmik açılımlarla dışa vurumu.
Sokak sanatı/graffiti: Baskıya karşı içsel başkaldırının görsel yansıması.
Stres, doğru dozda bir koruyucu; ama fazlası görünmez bir hastalık gibidir. Her şey dışarıdan normal görünürken, içeride bağıran bir sistem vardır. İnsan çoğu zaman neye yorulduğunu bile tam adlandıramaz. Çünkü stres, yalnızca o günün baskısı değil; bugünle dünün ve yarının gerginliğinin iç içe geçtiği bir zihinsel bulanıklıktır. Ve bazen en yorgun insanlar, “görünürde hiçbir şeyi olmayan”lardır.
Bu madde ilginizi çektiyse aşağıdaki maddelere de göz atabilirsiniz:
TRAVMA – Zihnin Susturamadığı Yaralar
