Sisli Londra sokaklarının akıl yürütmeyle çözülmüş gizemleri.
Sherlock Holmes, Sir Arthur Conan Doyle tarafından 1887’de yaratılan kurgusal dedektif karakteridir. Mantıksal çıkarım gücü, dikkatli gözlemleri ve adli bilimleri kullanmadaki ustalığıyla polisiye edebiyatın en ikonik kahramanıdır.
Holmes ilk kez “A Study in Scarlet” (Kızıl Dosya, 1887) adlı romanda ortaya çıktı. Arkadaşı ve hikâyelerin anlatıcısı olan Dr. John Watson sayesinde Holmes’un maceraları yalnızca zekâ oyunları değil, aynı zamanda dostluğun ve sadakatin öykülerine dönüştü.
1887–1927: Conan Doyle toplam 4 roman ve 56 kısa öykü kaleme aldı.
Holmes karakteri, Viktorya dönemi İngiltere’sinde modern dedektiflik kavramını şekillendirdi.
Zamanla edebiyatı aşarak sinema, tiyatro, televizyon ve oyun dünyasının en çok uyarlanan figürlerinden biri oldu.
Sherlock Holmes (/ˈʃɜːrlɒk ˈhoʊmz/), Britanyalı yazar Arthur Conan Doyle tarafından yaratılmış kurgusal bir dedektiftir. Hikâyelerinde kendisini “danışman dedektif” olarak tanımlar. Holmes, gözlem, çıkarım, adlî bilimler ve neredeyse olağanüstülüğe varan mantıksal akıl yürütme becerileriyle tanınır. Bu yeteneklerini, Scotland Yard da dahil olmak üzere geniş bir müşteri kitlesi için davaları çözerken kullanır.
Karakter ilk kez 1887’de yayımlanan A Study in Scarlet (Kızıl Dosya) adlı romanda okur karşısına çıkmıştır. Ancak onun asıl popülaritesi, 1891’de The Strand Magazine’de yayımlanmaya başlayan kısa öykülerle patlama yapmıştır. Bu ilk öykü, “A Scandal in Bohemia”dır (Bir Skandalın Hikâyesi). 1891’den 1927’ye kadar yayımlanan dört roman ve toplam 56 öyküyle Sherlock Holmes edebiyat tarihinin en üretken karakterlerinden biri olmuştur. Bunların yalnızca biri dışında tamamı 1880–1914 arasındaki Viktorya ve Edward dönemlerinde geçer. Çoğu, Holmes’un dostu ve biyografi yazarı Dr. John H. Watson tarafından anlatılır. Watson, hem Holmes’un pek çok soruşturmasına eşlik eder hem de çoğu zaman onunla 221B Baker Street, Londra’daki ünlü adreste aynı evi paylaşır. Hikâyelerin önemli bir kısmı bu adreste başlar.
Holmes, kurgusal tarihin ilk dedektifi değildir; fakat tartışmasız en bilinenidir. 1990’lara gelindiğinde, sahne uyarlamaları, filmler, televizyon yapımları ve yayınlarda 25.000’den fazla kez işlenmişti. Guinness Dünya Rekorları, Holmes’u film ve televizyon tarihinde en çok canlandırılan edebî insan karakteri olarak kaydetmiştir. Onun popülerliği öylesine büyüktür ki, birçok kişi onu gerçek bir kişi sanmıştır. Hatta bu inançla çeşitli edebî topluluklar ve hayran dernekleri kurulmuştur. Sherlock Holmes hikâyelerinin sadık okurları, modern anlamda “fandom” kültürünün de ilk örneklerinden birini yaratmıştır; Holmes hayranlığı, dünyadaki ilk tutarlı fan topluluklarından biri olarak kabul edilir.
Bu karakterin ve öykülerin gizem edebiyatı ve popüler kültür üzerindeki etkisi derindir ve kalıcıdır. Doyle’un orijinal öykülerinin yanı sıra başka yazarların kaleme aldığı binlerce ekleme, sahne ve radyo oyunlarından televizyon dizilerine, sinema filmlerinden video oyunlarına kadar yüz yılı aşkın süredir uyarlanmaktadır. Böylece Sherlock Holmes, yalnızca bir kurgusal dedektif olmaktan çıkıp evrensel bir kültürel figür hâline gelmiştir.
Sherlock Holmes karakterinin kökleri, İngiliz edebiyatında modern dedektif hikâyesinin öncüsü olarak kabul edilen Edgar Allan Poe’nun C. Auguste Dupin’ine kadar uzanır. Dupin, yalnızca Holmes için değil, sonradan yaratılan pek çok dedektif karakter için de bir prototip işlevi görmüştür. Conan Doyle bir keresinde Poe’nun hikâyeleri için şöyle yazmıştır:
“Her biri, bütün bir edebiyatın geliştiği bir köktür… Poe, dedektiflik öyküsüne hayat üfleyene kadar böyle bir tür var mıydı?”
Benzer şekilde, Émile Gaboriau’nun Monsieur Lecoq karakteri de Doyle’un yazmaya başladığı dönemde büyük popülerlik kazanmıştı. Holmes’un kimi konuşmaları ve davranışları, Lecoq’unkileri anımsatır. Hatta Doyle, A Study in Scarlet’ın başlarında, Holmes’un edebî selefleri üzerine bir tartışma koyar. Watson, Holmes’u Dupin’e benzeterek övgüde bulunmak ister. Ancak Holmes, Dupin’i “çok aşağı bir adam” olarak nitelendirir; Lecoq içinse “sefil bir beceriksiz” ifadesini kullanır.
Sherlock Holmes’un yaratımında edebî figürlerin yanı sıra gerçek kişilerden de ilham alınmıştır. Conan Doyle, sık sık Holmes’un gerçek hayattaki esin kaynağının, 1877’de tanıştığı ve yanında katip olarak çalıştığı, Edinburgh Kraliyet Reviri’nde görev yapan cerrah Dr. Joseph Bell olduğunu söylemiştir. Bell, küçük gözlemlerden büyük sonuçlar çıkarmadaki ustalığıyla tanınıyordu. Ancak Bell, Doyle’a bir mektubunda şöyle yazmıştır:
“Sen aslında Sherlock Holmes’sun, bunu sen de çok iyi biliyorsun.”
Bir diğer olası ilham kaynağı, Edinburgh Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde Adli Tıp kürsüsünün başkanı olan Sir Henry Littlejohn’dur. Aynı zamanda polis cerrahı ve sağlık memuru olan Littlejohn, Doyle’a tıbbi araştırmalar ile suç soruşturması arasındaki bağlantıyı kurma imkânı sağlamıştır.
Bunun dışında, Doyle tarafından hiçbir zaman doğrulanmasa da, başka olası etkiler de öne sürülmüştür. Fransız yazar Henry Cauvain, 1871’de yayımlanan Maximilien Heller adlı romanında, depresif, asosyal, afyon kullanan, çok yönlü bir dedektifi Paris’te kurgulamıştır. Sherlock Holmes’un ortaya çıkışından on altı yıl önce yazılan bu roman, kimi araştırmacılara göre önemli bir öncül sayılabilir. Conan Doyle’un bu kitabı okuyup okumadığı bilinmez, fakat Fransızcaya hâkim olduğu bilindiğinden, böyle bir ihtimal göz ardı edilmez.
Conan Doyle’un öykülerinde Sherlock Holmes’un yaşamına dair ayrıntılar sınırlı ve çoğu kez belirsizdir. Yine de erken hayatına ve ailesine dair ipuçları, dedektifin kabaca bir biyografisini verir. “His Last Bow” adlı öyküdeki bir ifade, onun doğum yılını 1853–1854 olarak işaret eder. Ailesi doğrudan anlatılmasa da Holmes, atalarının “taşralı beyler” olduğunu söyler. “The Adventure of the Greek Interpreter”da ise büyükannesinin, ünlü Fransız ressam Vernet ailesinden biriyle akraba olduğunu belirtir. Ağabeyi Mycroft Holmes, kendisinden yedi yaş büyüktür ve hükümet için bir tür “insan veritabanı” görevi gören bürokrat olarak tasvir edilir. Sherlock, Mycroft’un kendisinden daha zeki olduğunu kabul eder, ancak onun fiziksel soruşturmaya ilgi göstermediğini ekler.
Holmes’un çıkarım yöntemlerini üniversite yıllarında geliştirdiği, ilk vakalarını da öğrenci arkadaşlarının yardımıyla çözdüğü anlatılır. Bir sınıf arkadaşının babasıyla tanışması, dedektifliği meslek olarak seçmesinde belirleyici olmuştur.
İlk roman A Study in Scarlet’ta, ekonomik sıkıntılar Holmes ve Dr. Watson’ı Londra’daki 221B Baker Street’te aynı evi paylaşmaya yöneltir. Ev işlerini ise ev sahibeseleri Mrs. Hudson yürütür. Holmes yaklaşık yirmi üç yıl boyunca dedektiflik yapar; Watson bu sürenin on yedisinde ona eşlik eder. Vakaların çoğu, Watson’ın bakış açısından, çerçeve anlatılar hâlinde aktarılır. Holmes, Watson’ın öykülerini kimi zaman fazla duygusal ve sansasyonel bulur; buna karşılık, kendi yazdığı birkaç vakada okura hitap etmenin kolay olmadığını itiraf eder.
Holmes ile Watson arasındaki dostluk, anlatıların merkezinde yer alır. Bir olayda Watson’ın vurulması üzerine Holmes’un sergilediği içten tepki, dedektifin soğuk maskesinin ardındaki sadakat ve sevgiyi gösterir. Watson, bunu “büyük bir zekânın yanı sıra büyük bir kalbin de varlığı” olarak yorumlar.
Holmes’un müşterileri, Avrupa krallarından başbakanlara, aristokratlardan yoksul meslek sahiplerine kadar çeşitlidir. İlk öykülerde yalnızca belirli çevrelerce bilinirken, Watson’ın yayınladığı hikâyeler sayesinde adı kısa sürede Avrupa’ya yayılır. 1895’e gelindiğinde, Holmes’un “muazzam bir mesleği” olduğu söylenir. Avrupa monarşilerinden, hatta Vatikan’dan bile çağrılar alır; birkaç kez Britanya hükümeti için ulusal güvenlik meselelerinde görev üstlenir. Bir keresinde şövalyelik teklif edilmesine rağmen bunu reddeder. Genellikle ün peşinde koşmaz ve çoğu kez başarısının kamuya mal edilmesine razı olur.
İlk öyküler 1887–1893 arasında yayımlandı. 1893’te Doyle, Holmes’u baş düşmanı Profesör Moriarty ile Reichenbach Şelalesi’nde yok ederek seriyi sonlandırmak istedi. Ancak okurların büyük tepkisiyle karşılaştı: binlerce kişi The Strand Magazine aboneliğini iptal etti, Doyle’a hakaret dolu mektuplar gönderildi. Londralıların yas işareti olarak siyah bant taktıkları rivayet edilse de, bu iddia ancak yıllar sonra yazılı kaynaklara girmiştir.
Sekiz yıllık bir aradan sonra Doyle, The Hound of the Baskervilles’i (1901–1902) yayımladı; bu öykü kurgusal olarak Holmes’un ölümünden önce geçiyordu. 1903’te yazdığı The Adventure of the Empty House’ta ise Holmes’un aslında ölmediğini, düşmanlarını aldatmak için sahte ölüm planı kurduğunu açıkladı. 1891–1894 arasındaki bu boşluk, hayranlarınca “Büyük Hiatus” olarak adlandırıldı.
His Last Bow’da Holmes’un Sussex Downs’ta küçük bir çiftliğe yerleştiği ve arıcılıkla ilgilendiği anlatılır. Emekliliği sırasında yalnızca birkaç kez göreve döner; bunlardan biri, İngiltere’nin savaş çabalarına katkıda bulunduğu öyküdür.
Çünkü akıl yürütme, gözlem ve mantığı bir araya getiren “zekâ kahramanı” tipini edebiyat dünyasına yerleştirdi. Aynı zamanda London’un atmosferiyle birleşince zamansız bir çekicilik kazandı.
Hayır, kurgusal bir karakterdir. Ancak Doyle, tıp hocası Dr. Joseph Bell’den ilham almıştır. Bell’in küçük ayrıntılardan büyük sonuçlar çıkarma becerisi, Holmes’un yöntemlerinin temelidir.
Evet. “Elementary, my dear Watson” repliği ona atfedilse de aslında metinlerde bu şekilde geçmez; ama Holmes’un zekâsını özetleyen bir kültür ikonuna dönüşmüştür.
Çünkü yalnızca polisiye kurgular değil; insan psikolojisi, toplumsal düzen ve adalet arayışı üzerine de zamansız sorular sorar.
Profesör James Moriarty, Holmes’un “karanlık aynası” olarak anılır. Onların mücadelesi, edebiyatın en unutulmaz düello sahnelerinden birini oluşturur (Reichenbach Şelalesi).
Sinemada: Basil Rathbone’dan Robert Downey Jr.’a kadar pek çok oyuncu Holmes’u canlandırmıştır.
Televizyonda: BBC’nin Sherlock dizisi (2010–2017) modern uyarlamasıyla dünya çapında ses getirmiştir.
Edebiyat: Doyle’un mirası, yüzlerce apokrif Holmes hikâyesi ve devam romanına ilham olmuştur.
Oyunlarda: Sherlock Holmes serisi, dedektiflik oyunlarının öncülerinden kabul edilir.
Sherlock Holmes yalnızca bir edebiyat kahramanı değil, aynı zamanda bir “mantık miti”dir. Dedektif figürünün en güçlü arketiplerinden biri olarak, hâlâ polisiye ve popüler kültürün merkezinde durmaktadır.
► FELUDA
► SİSLİ LONDRA SENDROMU
► VAGABOND
► BERSERK
► SUÇLULUK
