Dört dize, iki dünya… Rindlikle hikmeti, vecd ile isyanı aynı kalıba döken kadim bir söyleyiş biçimi: Rubai.
Rubai, her biri tamamlanmış bir düşünce veya duyguyu ifade eden dört dizelik klasik şiir formudur. Fars edebiyatında doğmuş, Arapçada “rubāʿī” (dörtleme) olarak anılmış ve Türk edebiyatına özellikle Mevlânâ, Ömer Hayyam ve Yahya Kemal gibi şairlerle derin izler bırakmıştır. Kafiye düzeni genellikle aaba olan rubailerde hem özlü bir hikmet hem de ince bir melankoli barındırılır. Rubai, gazel gibi uzun nazım biçimlerinden farklı olarak, okuyucusunu bir çarpışta yakalayan kısa ama yoğun bir düşünsel tecrübe sunar.
Rubai, ilk olarak 9. yüzyılda Horasan çevresinde yazılmaya başlanmış, Fars edebiyatının klasik formlarından biri olarak gelişmiştir. En meşhur temsilcisi, yaşadığı çağın çok ötesindeki fikirleriyle Ömer Hayyam’dır. Rubaileri yalnızca şiir değil, felsefi bir manifesto gibi okunur. Hayyam’ın rubaîleri kader, aşk, içki ve ölüm gibi evrensel temaları ele alırken, dönemin dogmatik düşünce kalıplarına da meydan okur. Türk edebiyatında ise rubai, özellikle Mevlânâ’nın Divân-ı Kebir’inde ve 20. yüzyılda Yahya Kemal’in yeniden yorumladığı biçimiyle etkisini sürdürmüştür. Cumhuriyet sonrası dönemde rubai, eski nazım biçimlerine karşı mesafeli duran modernist şairlerin gölgesinde kalmışsa da zaman zaman nostaljik ve düşünsel bir araç olarak yeniden gündeme gelir.
Rubai gazel ya da beyit gibi başka klasik formlardan nasıl ayrılır?
Rubai, dört mısradan oluşan ve kendi içinde bütünlüğe sahip bir yapı sunar. Konu ve tema bakımından yoğunluk taşır; her rubai, küçük bir evren gibidir. Gazel ya da kaside gibi uzun yapıların tersine, kısa bir solukta tamamlanan bir düşünceyi işler.
Rubai neden aaba kafiye düzeniyle yazılır?
Bu kafiye düzeni, hem dikkat çekici hem de beklenmedik bir etki yaratır. İlk iki mısrayla okur şiire çekilir, üçüncü mısra bir sapma ya da ara düşünce sunar, dördüncü ise güçlü bir kapanışla tekrar kafiye düzenine döner. Bu yapı, anlamın katmanlı olmasını sağlar.
Rubai’nin en bilinen ustası kimdir?
Ömer Hayyam, rubai türünün zirvesidir. Sadece Doğu’da değil, Edward Fitzgerald’ın çevirisiyle Batı’da da tanınmıştır. Hayyam’ın rubaileri zaman zaman mistik, zaman zaman materyalist bir söylemle insanın varoluşunu sorgular.
Türk edebiyatında rubai kimlerle anılır?
Mevlânâ, rubaiyi tasavvufi bir dille yorumlarken; Yahya Kemal Beyatlı, klasik yapıyı çağdaş duyarlıkla birleştirir. Aruz vezniyle yazılmış rubailerde divan geleneği sürdürülürken, serbest ölçüyle yazılanlar modern yorumlara kapı aralar.
Günümüzde rubai hâlâ geçerli bir form mu?
Evet, ama sınırlı bir çevrede… Rubai, sosyal medya çağında aforizmaya yakınlığı nedeniyle yeniden keşfediliyor. Ancak geleneksel ölçülerle yazılmış rubailer yerine daha çok tematik ve biçimsel benzerlikler üzerinden yeniden üretiliyor.
Rubaiyat of Omar Khayyam, 19. yüzyılda Edward Fitzgerald’ın İngilizceye çevirdiği ve büyük ilgi gören rubai derlemesidir.
Türk sanat müziğinde ve halk müziğinde bazı bestelerde rubai kurgusu kullanılmıştır.
Japon haiku ve Çin tanka geleneğiyle karşılaştırmalı edebiyat çalışmaları yapılmış, kısa şiir formları arasında rubaiye özel yer verilmiştir.
Rubai, grafik tasarım ve hat sanatında da kaligrafik görsellik içinde yeniden işlenmektedir.
Rubai, şiirin özüdür. Az kelimeyle çok şey söylemenin, duygu ve düşünceyi yoğunlaştırarak aktarmanın en etkili yollarından biridir. Yalnızca bir nazım biçimi değil, aynı zamanda bir yaşam felsefesi sunar: kısa, öz, sarsıcı. Rindlikle irfani duruşun; aşkınla ölümün; sarhoşlukla hakikatin iç içe geçtiği bu dört dizelik dünya, hâlâ okunmayı, hâlâ anlaşılmayı bekler.
► EZELİ HİKMET
► POPÜLER KÜLTÜR
► FREMIUM KÜLTÜRÜ
► MİSTİK GEOMETRİ
► ENEL HAK
