İsviçreli psikiyatristin leke testinden, distopik bir anti-kahramana: Rorschach, hem zihnin yansısıdır hem toplumun karanlık aynası.
Rorschach (İng: Rorschach, Alm: Rorschach, Fr: Rorschach), iki farklı ama birbiriyle kavramsal bağı olan alanın ortak adıdır: 1) Psikolojide “Rorschach testi”, bireyin bilinçaltını açığa çıkaran projektif bir değerlendirme yöntemidir; 2) Watchmen adlı çizgi romanda ise, aynı adı taşıyan maskeli bir karakter, karanlık bir adalet anlayışının bedenlenmiş hâlidir.
Her iki bağlamda da Rorschach, görünenin ardındaki gizli anlamı, insan doğasının bastırılmış yanlarını ve ahlaki belirsizlikleri temsil eder. Biri mürekkep lekelerinde bilinçdışını okumaya çalışır, diğeri maskesindeki lekelerde dünyanın günahlarını yüzeye çıkarır.
Hermann Rorschach, 1921’de geliştirdiği ve kendi adını taşıyan testle, bireylerin mürekkep lekelerine verdiği tepkiler üzerinden kişilik yapılarını anlamaya çalıştı. Bu test, psikanalitik yaklaşımların önemli araçlarından biri oldu. Leke, sabit olmayan bir biçimdir; birey, ona ne görüyorsa onu “yansıtır”. Bu, aynı zamanda algı ve yorumun ne kadar öznel olduğunu da gösterir.
Alan Moore ve Dave Gibbons’ın 1986’da yayımladığı Watchmen grafik romanında, Rorschach adıyla tanınan karakter (gerçek adı Walter Kovacs), adaletin iflah olmaz bir savunucusu olarak sahneye çıkar. Sadece suçla değil, toplumun ikiyüzlülüğüyle de savaşır. Maskesi, sürekli değişen simetrik siyah-beyaz lekelerden oluşur — tıpkı Rorschach testindeki gibi. Bu maske, onun adalet anlayışının simgesidir: siyah ya da beyaz, griye yer yoktur.
► Rorschach testi bilimsel midir?
Tartışmalıdır. Bazı psikologlar, testin kişilik analizi için yararlı olduğunu savunurken; diğerleri, yorumlamanın aşırı öznel olduğunu, bu nedenle güvenilirlik taşıyamayacağını belirtir. Yine de psikodinamik değerlendirmelerde hâlâ kullanılan bir yöntemdir.
► Watchmen’deki Rorschach neden bu kadar etkileyici bir karakterdir?
Çünkü mutlak adalet anlayışı ile topluma duyduğu nefret arasında keskin bir çelişki taşır. Kendisini “dünyanın vicdanı” olarak gören Rorschach, aynı zamanda antisosyal, travmatik ve şiddete eğilimli bir kişilik sergiler. O, sistemin içinde yer almayan bir yargı mekanizmasıdır.
► Rorschach’ın maskesi neyi simgeler?
Maskesindeki değişken mürekkep lekeleri, hem kişilik testine gönderme yapar hem de karakterin ahlaki mutlakiyetini temsil eder. Ona göre dünya ya doğrudur ya yanlış; ara tonlara, mazeretlere, gri alanlara yer yoktur. Bu da onu hem etkileyici hem tehlikeli yapar.
► Rorschach bir kahraman mı yoksa kötü adam mı?
Tam anlamıyla ne kahraman ne de kötü karakterdir. Anti-kahraman tanımı onun için uygundur. Ahlaki ilkeleri güçlü ama uygulama biçimi yıkıcıdır. Adalet için gerekirse her şeyi göze alır — ama bu bazen daha büyük kötülükleri doğurabilir.
► Psikolojiyle çizgi roman nasıl bu kadar derin bağ kurabilir?
Çünkü çizgi roman, görsel metaforlarla çalışır. Rorschach karakteri, psikanalizle politik eleştiriyi birleştiren bir figürdür. Bilinçdışını temsil eden maskesiyle, toplumsal bastırmaları ifşa eder. Psikolojik figürlerin kültürel ikonlara dönüşmesine iyi bir örnektir.
Watchmen (1986) grafik romanı, çizgi roman tarihinin dönüm noktasıdır. Zack Snyder’ın 2009 tarihli sinema uyarlamasında Rorschach, Jackie Earle Haley tarafından canlandırılmıştır. HBO’nun 2019’da yayımlanan Watchmen dizisinde ise Rorschach’ın mirası, bir tür radikal örgüt tarafından devralınır — bu da karakterin ne kadar kolay araçsallaştırılabileceğini gösterir.
Rorschach figürü, günümüzde adalet, bireycilik, sistem karşıtlığı gibi temaları sorgulamak isteyen pek çok yapımda doğrudan ya da dolaylı biçimde referans verilen bir simgeye dönüşmüştür.
Rorschach, bir test ya da bir karakter değil, bir sorudur: Ne görüyorsun? Neye inandığını sandığın şey, aslında kim olduğunu mu anlatıyor? Ve adalet dediğin şey, herkese eşit mesafede mi, yoksa senin kişisel lekelerinden mi ibaret? Bu nedenle Rorschach, hem psikolojinin hem edebiyatın hem de politikanın ortasında karanlık bir aynadır.
