Bir telin titreşimiyle doğunun iç sesini, batının merakını buluşturdu.
Ravi Shankar, müziği yalnız icra etmedi; kültürler arasında yankılattı.
Ravi Shankar (1919–2012), Hindistan’ın kutsal şehirlerinden Varanasi’de doğmuş, sitarın büyüleyici sesini dünya sahnesine taşıyarak Hint klasik müziğini evrensel bir dil hâline getirmiş efsanevi bir besteci, yorumcu ve öğretmendir.
Kuzey Hindistan’ın Hindustani müzik geleneğine bağlı olarak yetişmiş, hem teknik ustalığı hem de ruhani derinliğiyle çağının en saygı duyulan sanatçılarından biri olmuştur.
Onun müziği, bir ülkenin değil, bir bilincin ifadesiydi.
Shankar’ın sanat yolculuğu, genç yaşta Maihar Gharana geleneğinin büyük ustası Allauddin Khan’ın yanında başlamıştır.
1930’larda Avrupa turnelerine çıkan Uday Shankar Dans Topluluğunda kardeşiyle birlikte sahne alırken Batı müziğiyle tanışmış; bu karşılaşma, ömrü boyunca sürecek bir kültürel köprü kurma arzusunun başlangıcı olmuştur.
1960’larda The Beatles üyesi George Harrison’la kurduğu yakın ilişki, Batı dünyasında “raga” teriminin yaygınlaşmasını sağlamış; Woodstock ve Monterey Pop Festivali’nde verdiği konserlerle doğu ezgilerini barış hareketinin simgesi hâline getirmiştir.
1971’de George Harrison’la birlikte düzenlediği Concert for Bangladesh, tarihin ilk büyük yardım konserlerinden biri olarak müzik tarihine geçmiştir.
Film müzikleri alanında da etkili olmuş, Satyajit Ray’in Apu Üçlemesi’ne yaptığı bestelerle sinemanın duygusal ritmini dönüştürmüştür.
2000’li yıllarda, kızı Anoushka Shankar ile birlikte konserler vererek kuşaklar arası bir “devam eden gelenek” fikrini yaşatmıştır.
► Shankar, sitarı neden bir ulusal çalgıdan çok, ruhsal bir enstrümana dönüştürmüştür?
Çünkü onun için müzik, yalnızca işitilen bir şey değil, varlıkla kurulan bir ilişkidir.
Her raga, belirli bir duygunun evrensel yankısıydı; sabah ragaları uyanışı, akşam ragaları dinginliği, gece ragaları ise ruhun içe dönüşünü temsil ederdi.
Shankar, bu duygusal kozmolojiyi anlatırken sitarı bir “dua biçimi”ne dönüştürdü.
► Batı müziğiyle kurduğu diyalog onu taklitçi kılmadıysa, ne kıldı?
Onu bir tercüman yaptı — iki kültür arasında ruhsal bir aracı.
Shankar, batılı müzisyenlerle çalarken Hint müziğini Batı kalıplarına uydurmadı; tersine, her notanın ardındaki “karma”yı, yani eylemle sonuç arasındaki görünmez bağı, sesler üzerinden anlatmaya çalıştı.
George Harrison’ın deyimiyle: “Onunla çalmak, bir dua etmek gibiydi.”
► Müzik eğitimine neden bu kadar önem verdi?
Çünkü geleneğin ölmemesi için onun sürekli aktarılması gerektiğini biliyordu.
Hindistan’da kurduğu müzik okulları ve uluslararası atölyeler, yalnız teknik eğitim değil, aynı zamanda sabır, sessizlik ve dinleme disiplini de öğretirdi.
Ona göre “iyi bir müzisyen önce iyi bir dinleyici olmalıydı.”
► Concert for Bangladesh neden bu kadar önemliydi?
Çünkü ilk kez müzik, yalnız estetik bir deneyim değil, insani bir dayanışma biçimi hâline gelmişti.
1971’de George Harrison’la birlikte düzenlediği konser, savaşın ortasındaki milyonlarca mülteciye yardım ulaştırmak için yapıldı.
Bu konser, sonrasında “Live Aid” gibi küresel dayanışma etkinliklerinin öncüsü oldu.
► Gerçekten Nobel Barış Ödülü’ne aday mıydı?
2002 yılında onun adı, “barışın müziği” temasıyla Nobel çevrelerinde anıldı.
Resmen aday gösterilmese de, Shankar bu söylentilere şöyle karşılık vermişti:
“Ben müzikle ödül kazanmak için değil, insanları birbirine yaklaştırmak için çalıyorum.”
Bu söz, onun bütün hayatının özeti gibiydi: sessiz bir tevazu, ama derin bir yankı.
Ravi Shankar, hem doğunun mistisizmini hem de batının modernliğini aynı anda taşıyan bir figür olarak popüler kültürde benzersiz bir yer edinmiştir.
The Beatles’ın Within You Without You ve Norwegian Wood gibi eserlerinde onun etkisi hissedilir.
Martin Scorsese’nin George Harrison: Living in the Material World belgeselinde Shankar, “müziğin rehberi” olarak anlatılır.
Sitarın sesi, 1960’ların karşı-kültür estetiğinin sembollerinden biri hâline gelir; yalnız bir enstrüman değil, bir bilinç durumu olur.
Anoushka Shankar ve Norah Jones gibi çocukları, babalarının bıraktığı kültürel mirası farklı yönlerde sürdürerek bu mirası çağdaş müzikle harmanlamışlardır.
Ravi Shankar, yalnızca bir müzisyen değil, iki dünyanın birbirini dinlemesini sağlayan bir “kültürel diplomat”tı.
Onun müziğinde hem Brahma’nın kozmik nefesi hem de modern dünyanın gürültüsü duyulur.
Sitarın tellerinden yükselen o uzun tını, hâlâ bir çağrıdır:
“Duy, ama anlamaya da çalış.”
► ETHNIC ELECTRONICA
► WORLD MUSIC
► OKAY TEMİZ
► SATYAJİT RAY
► MERCAN DEDE
