Gizem, suç ve adaletin peşinde koşan hikâyelerin ortak adı.
Polisiye (İngilizce: Detective Fiction / Crime Fiction, Almanca: Kriminalliteratur, Fransızca: Roman Policier), merkezine bir suçun, gizemin ya da cinayetin çözümünü alan edebî türdür. Temelinde, işlenmiş bir suç, bu suçu aydınlatmaya çalışan bir dedektif (amatör ya da profesyonel) ve çözülmeyi bekleyen ipuçları vardır. Polisiye, sadece bir eğlence türü değil; aynı zamanda toplumun adalet, suç, düzen ve birey arasındaki ilişkilerini de irdeleyen bir anlatıdır.
Polisiye edebiyatının kökleri 19. yüzyıla dayanır. Edgar Allan Poe’nun 1841’de yayımladığı Morgue Sokağı Cinayetleri, modern anlamda ilk dedektif hikâyesi kabul edilir. Poe’nun yarattığı C. Auguste Dupin karakteri, daha sonra Sherlock Holmes ve Hercule Poirot gibi ikonların öncüsü olmuştur.
19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında Conan Doyle’un Sherlock Holmes serisi ve Agatha Christie’nin Hercule Poirot ve Miss Marple romanları, polisiye edebiyatı küresel ölçekte popüler kıldı.
20. yüzyılda ise tür farklı kollara ayrıldı: kara roman (noir), hard-boiled dedektif hikâyeleri, adlî tıp merkezli forensic crime fiction ve modern psikolojik gerilimler… Polisiye yalnızca kitaplarda değil, sinema ve televizyonun da en vazgeçilmez türlerinden biri oldu.
Polisiye roman (Fransa’da günlük kullanımda polar olarak da anılır; bizde vaktiyle cinai roman da denirdi), polisiyenin edebî formunu temsil eder. Dramanın merkezinde bir olay –çoğunlukla bir suç ya da gizemli vaka– bulunur ve bu olayın çözümü, sistematik bir şekilde yürütülen soruşturmayla anlatılır. Soruşturmayı genellikle bir polis, özel dedektif veya benzeri bir figür üstlenir. “Polisiye” sözcüğü kimi zaman kısaca bu roman türünü ifade etmek için de kullanılır.
Bu tür, altı temel unsur etrafında inşa edilir: suç, güdü (motive), suçlu, kurban, suçun işleniş biçimi (modus operandi) ve soruşturma. Roman polisiye; kara roman (roman noir), gerilim (thriller) ya da tarihî polisiye gibi farklı alt türlere de evrilebilir. Örneğin, anlatı geçmişe, en az bir yüzyıl öncesine taşınırsa, “tarihî polisiye” adını alır; bilimkurguyla birleştiğinde ise “bilimkurgu polisiye” ortaya çıkar.
Polisiye romanın edebî tanımı, yıllar içinde birçok eleştirmen ve yazar tarafından farklı biçimlerde yapılmıştır.
Régis Messac (1929), polisiye romanı, “akılcı yöntemlerle gizemli bir olayın adım adım açıklığa kavuşturulduğu anlatı” olarak tarif eder.
François Fosca (1937), Boileau-Narcejac ikilisi (1965) ve Jacques Sadoul gibi eleştirmenlerin katkılarıyla bu tanım çeşitlenmiştir.
Anne Pambrun’un 1985’te yaptığı bir derleme, türün özünü şu ifadeyle özetler: “Suç –gerçek ya da varsayılan– etrafında gelişen, rasyonel yapıya sahip bir anlatı.”
Bu bakış açısı, polisiyeyi yalnızca kurmaca bir merak unsuru değil, aynı zamanda akıl yürütme, delillerin değerlendirilmesi ve mantıksal çıkarımla ilerleyen bir edebî yapı olarak tanımlar.
Roman polisiye, günümüzde çoğu zaman “kara edebiyat” (littérature noire) başlığı altında değerlendirilir. Bu kavram, özellikle toplumsal eleştiriyi ve suçun gölgesinde şekillenen karanlık atmosferi vurgulayan polisiyeleri kapsar. Ancak Amerikan hard-boiled ya da noir geleneğiyle karıştırılmamalıdır; Fransızca’daki “littérature noire”, polisiye romanın geniş yelpazesine işaret eder.
Polisiye anlatı, bir yandan sanayi uygarlığının ortaya çıkışıyla, diğer yandan da pozitif bilimin yükselişiyle yakından ilişkilidir. Sosyolog Luc Boltanski’nin de belirttiği gibi, polisiye roman gizemi “çözülebilir bir problem”e dönüştürür. Fantastik tür de gizemler üretir; ancak polisiye, doğa bilimlerinin ortaya koyduğu nedensellik zincirine yaslanarak ilerler. Bu yüzden polisiye, kısa zamanda sıkı kurallara bağlı, merkezinde çözülmesi gereken bir bilmece bulunan katı kodlanmış bir tür haline gelmiştir.
1815’te yayımlanan Jane Austen’ın Emma adlı romanı, edebiyat araştırmacıları tarafından kimi zaman “dedektifsiz polisiye roman” ya da “cinayetsiz polisiye” olarak tanımlanmıştır. Austen’ın kurgusunda saklı olan bilmece, roman boyunca ustalıkla gizlenmiş ve çoğu okur, son sayfalara gelene dek bu gizemin farkına varmamıştır. Bu özellik, eserin polisiye öncülleri arasında anılmasına yol açmıştır.
1829’da Balzac, Les Chouans’ı yayımladı; eserdeki gizli ajan Corentin karakteri, daha sonraki yapıtlarında da karşımıza çıkar ve polisiye romanın ilk işaretlerinden biri olarak kabul edilir. Ancak modern anlamda polisiye öyküler, 1841’de Edgar Allan Poe’nun Morgue Sokağı Cinayetleri ile başlar. Poe’dan sonra Émile Gaboriau, 1863’te yayınladığı eserleriyle türün romancılığa evrilmesinde önemli rol oynadı.
Gerçek anlamda “bilimsel” dedektif figürü ise Arthur Conan Doyle’un yarattığı Sherlock Holmes ile ortaya çıkar. Doyle’un çağdaşları Fransız yazarlar, dedektiflerine daha çok tutku, ideoloji ve ahlaki çatışmalar yüklerken, Doyle soğukkanlı, akılcı ve duygusuz bir araştırmacı figürü geliştirdi. Aynı dönemde Gaston Leroux, kapalı oda gizemi (Le Mystère de la chambre jaune) ile ünlendi. Maurice Leblanc’ın Arsène Lupin karakteri ise, zenginlerden çalıp yoksullara yardım eden “centilmen hırsız” kimliğiyle halkın kahramanı haline geldi.
Başlangıçta daha çok popüler kültürün bir parçası olarak görülen polisiye roman, zamanla edebiyatın merkezinde yer almayı başardı. Tür, farklı toplumsal kesimlere yayıldı; özellikle kadın okurların ilgisini çekti. Bu yükselişin sembolik göstergelerinden biri, 20. yüzyılın sonuna doğru Georges Simenon’un eserlerinin prestijli Bibliothèque de la Pléiade dizisine alınması oldu.
21. yüzyıla gelindiğinde polisiye, yayıncılık sektöründe en güçlü türlerden biri konumuna ulaştı. 2018’de Fransa’da satılan tüm kurmaca eserlerin %17’sinden fazlasını polisiye kitapları oluşturdu. 2020’de yapılan bir araştırmaya göre, casusluk, kara roman, polisiye ve gerilim türleri, toplam yayıncılık gelirlerinin %5,3’ünü (yaklaşık 137 milyon avro) ve satılan kitapların %5,6’sını temsil etti. 2010’da Kültür Bakanlığı tarafından yapılan bir ankette ise, Fransızların en çok okuduğu roman türünün polisiye olduğu belirlendi.
Her ne kadar kadın yazarlar polisiye edebiyatın erken dönemlerinden itibaren var olmuş olsalar da, türdeki asıl güçlü çıkışlarını 20. yüzyılın ilk yarısında gerçekleştirdiler. Ellen Wood’un East Lynne (1860), Mary Elizabeth Braddon’ın Lady Audley’nin Sırrı (1861) ve Anna Katharine Green’in 1878’de yayımlanan Beşinci Cadde Cinayeti gibi romanları, kadın kaleminden çıkan ilk büyük başarı örnekleriydi. Green’in eseri bir milyondan fazla satarak büyük yankı uyandırdı. Ancak 1920’ler ve 1930’lar, özellikle “whodunit” olarak bilinen gizem çözme merkezli romanlarla kadınların polisiyede öne çıktığı dönem oldu. Bu yıllarda Agatha Christie, Dorothy Sayers, Margery Allingham, Ngaio Marsh ve Josephine Tey gibi isimler türün klasiklerine imza attı.
1960’ların sonundaki feminist hareketlerle birlikte kadınların polisiyedeki varlığı yeni bir ivme kazandı. Bu dönemde kadın yazarlar yalnızca okur olarak değil, üretici olarak da sahada daha görünür hâle geldiler. P. D. James 1962’de, Ruth Rendell 1964’te yayın hayatına adım attı ve kısa sürede Anglo-Sakson dünyasında erkek meslektaşlarıyla eşit düzeyde etki yarattılar. Onları Patricia Cornwell, Sarah Dunant, Sue Grafton, Elizabeth George, Martha Grimes, Donna Leon, Val McDermid, Sara Paretsky, Dorothy Simpson, Minette Walters gibi pek çok kadın yazar takip etti. Bu yükselişi destekleyen en önemli kurumsal adımlardan biri de kadın polisiye yazarlarını temsil etmek üzere kurulan Sisters in Crime derneği oldu.
Bununla birlikte, kadın yazarlar hâlâ edebî ve medyatik görünürlükte cinsiyet temelli farklılıkların sürdüğüne işaret etmektedirler.
Fransa’da ise Brigitte Aubert, Chantal Pelletier, Sylvie Granotier, Pascale Fonteneau, Laurence Biberfeld, Fred Vargas, Andrea Japp, Maud Tabachnik, Dominique Sylvain, Dominique Manotti, Ingrid Astier ve Karine Giébel gibi isimler türün öncü kadın yazarları arasında anılmaktadır.
Hayır. Cinayet merkezli polisiyeler en yaygın olanı olsa da, hırsızlık, kaybolma, şantaj, siyasi entrika gibi suçlar da işlenebilir.
Çünkü insan zihni doğal olarak gizemi çözmek ister. Polisiye, bu merakı tatmin ederken aynı zamanda adalet arzusunu da besler. Okur, kahramanla birlikte ipuçlarını takip ederek “gerçeğe ulaşma” tatmini yaşar.
Gerilim (thriller) daha çok tehlikenin yarattığı heyecan ve adrenalin üzerine kuruludur. Polisiye ise öncelikle çözümleme, mantık yürütme ve suçun aydınlatılması üzerine yoğunlaşır.
Türk edebiyatında ilk örneklerden biri, Ahmet Mithat Efendi’nin 1884 tarihli Esrâr-ı Cinâyât adlı romanıdır. Sonrasında Peyami Safa’nın Server Bedi takma adıyla yazdığı Cingöz Recai serisi önemli bir adım oldu. Günümüzde Ahmet Ümit, Celil Oker, Armağan Tunaboylu, Piraye Şengel, Osman Aysu, Ümit Deniz, Alper Canıgüz gibi yazarlar polisiye türüne özgün katkılar yapmıştır.
Polisiye, yalnızca bireysel suçları değil, toplumsal yapıyı, adalet sisteminin işleyişini ve ahlaki değerleri de gözler önüne serer. Bu yüzden bir dönemin polisiyelerini okumak, o toplumun suç, hukuk ve etik algısını anlamak için de önemlidir.
Edebiyat: Agatha Christie, Conan Doyle, Raymond Chandler, Georges Simenon.
Sinemada: Chinatown, Seven, Zodiac, Türk sinemasında Polis (Onur Ünlü).
Televizyon: Columbo, True Detective, Mindhunter, Behzat Ç..
Oyun: L.A. Noire, Heavy Rain, Phoenix Wright: Ace Attorney.
Polisiye, yalnızca bir suçun çözümü değil, aynı zamanda insan doğasının, toplumun ve adalet arayışının incelenmesidir. Mantıkla sezgiyi, düzenle kaosu karşı karşıya getiren polisiye, hem entelektüel hem duygusal bir tatmin sunar. Bu nedenle edebiyatın ve popüler kültürün en vazgeçilmez türlerinden biri olmayı sürdürmektedir.
► SUÇ SOSYOLOJİSİ
► ADLİ TIP
► DİSTOPYA
► CACOTOPIA
► KARA ROMAN
