Her şey akar mı? Yoksa doğa hep aynı mı kalır? Miletli filozoflardan Herakleitos’a, Aristoteles’ten Heidegger’e uzanan bir kavram: Physis.
Physis (φύσις), Antik Yunanca’da “doğa”, “oluş”, “büyüme” ve “doğal varlık” anlamlarını taşıyan çok katmanlı bir kavramdır. Ancak modern dillerdeki “nature” ya da “doğa” sözcüklerinden çok daha zengin ve felsefi bir içeriğe sahiptir.
Physis, sadece dış dünyadaki ağaçları, taşları, hayvanları değil; varlıkların kendiliğinden açığa çıkışını, bir başka deyişle şeylerin “kendi doğaları gereği” ortaya çıkış sürecini ifade eder. Bu yönüyle hem fiziksel hem metafiziksel bir kavramdır.
Etimolojik olarak, “phyo” (büyümek, oluşmak, çıkmak) fiilinden türemiştir. Dolayısıyla physis, hem oluş halinde olanı hem de oluşun kendisini kapsar.
İlk doğa filozofları, evrendeki çeşitliliği anlamak için mitoslardan uzaklaşıp doğayı (physis) araştırmaya yöneldiler. Thales, Anaximandros ve Anaximenes için physis, evrendeki düzenin ve birliğin gözlemlenebildiği ilk alandı.
Herakleitos, physis’i değişim ve karşıtlıkların uyumu olarak tanımlar. “Physis kryptesthai philei” (Doğa gizlenmeyi sever) sözünde, doğanın derin, dolaylı ve sürekli dönüşen yapısına işaret eder.
Parmenides ise physis’in değişmediğini, oluşun bir yanılsama olduğunu öne sürerek onu radikal biçimde yeniden yorumlamıştır.
Platon, physis kavramını idealarla ilişkilendirerek görünür dünyanın geçiciliğini sorgular. Aristoteles ise physis’i “içkin hareket ve değişme ilkesine sahip olan varlık” olarak tanımlar. Yani physis, varlığın içsel dinamiğidir; bir taşın düşmesi, bir ağacın büyümesi ya da insanın yaşlanması hep physis’in işleyişidir.
Modern bilimsel devrimle birlikte physis, Latince karşılığı olan “natura” üzerinden daha mekanik bir anlama indirgenmiştir. Ancak özellikle 20. yüzyılda Heidegger gibi düşünürler, physis’i yeniden ontolojik derinliğiyle ele almışlardır. Heidegger’e göre physis, varlığın kendini gizleyerek açığa vurmasıdır.
Kısmen. Günümüzde “doğa” denildiğinde genellikle fiziksel çevre anlaşılır. Oysa physis, şeylerin kendi doğasına uygun olarak varlık kazanma biçimidir. Bu nedenle hem doğal varlıkları hem de varoluşun kendiliğindenliğini kapsar.
Çünkü Antik felsefe, doğayı (physis) anlama çabasıyla başlamıştır. Physis’in yapısı, oluşu ve yasaları, varlık anlayışının, bilginin ve etik düşüncenin temelidir.
Physis doğayı, logos ise onu anlama ve ifade etme biçimini temsil eder. Herakleitos’a göre evren, logos aracılığıyla kavranabilir bir düzene sahiptir. Logos, physis’in zihinsel izdüşümüdür.
Bu soruya farklı filozoflar farklı cevaplar vermiştir. Herakleitos’a göre physis değişimdir (“aynı nehirde iki kez yıkanamazsın”), Parmenides’e göre ise değişim bir yanılsamadır. Aristoteles ise physis’i, değişimin doğal ve zorunlu bir yönü olarak ele alır.
Evet. Ekoloji, kuantum fiziği, biyoloji, fenomenoloji ve varlık felsefesi gibi birçok alanda physis kavramı doğrudan ya da dolaylı olarak yeniden yorumlanmaktadır. Özellikle insanın doğa ile ilişkisini sorgulayan düşünce sistemleri, physis’i merkeze alır.
Sinemada: Tree of Life (2011), doğanın ve insan yaşamının içsel düzeni üzerine görsel bir meditasyondur.
Oyunlarda: Journey (2012), doğayla uyum içinde, sözcüksüz bir varoluş yolculuğudur – physis’in estetik anlatımı gibidir.
Edebiyatta: Albert Camus’nün Sisifos Söyleni, insanın varoluşla (physis’le) mücadelesini mitolojik bir zeminde anlatır.
Sanatta: Land art akımı (örneğin Andy Goldsworthy), doğanın kendisini sanatın malzemesi hâline getirerek physis’i görünür kılar.
Physis, yalnızca doğayı anlatan bir terim değil, varlığın kendini var etme biçimidir. Bir çiçeğin tomurcuklanmasında, bir bebeğin ilk nefesinde, bir kayanın parçalanmasında o vardır.
Ve belki de felsefenin en kadim sorusu hâlâ geçerliliğini korur:
“Doğa sadece görünendir mi, yoksa görünenden çok daha fazlası mı?”
► ARKHE
► SOMATİK TERAPİ
► YAVAŞLIK
► YAVAŞ FELSEFE
► HAL FELSEFESİ
