İstenmeyen kişi: Diplomatik dokunulmazlıkla reddedilen, sosyal hayatta ise görünmezleştirilen figür.
Persona non grata nedir?
Latince kökenli bu ifade, “istenmeyen kişi” anlamına gelir. Diplomatik hukukta bir ülkenin sınırları içinde görev yapan bir yabancı misyon görevlisinin, artık kabul edilmeyeceğini ilan etmek için kullanılır. Bu bildirimle söz konusu kişi, diplomatik dokunulmazlığına rağmen sınır dışı edilebilir. Ancak kavram zamanla genişlemiş; yalnızca diplomasi değil, siyaset, sanat ve gündelik ilişkilerde de kullanılmaya başlanmıştır. Artık persona non grata, sadece bir büyükelçi değil, toplumdan dışlanan, görmezden gelinen, adı anılmayan bir figürdür. Suçlu olduğu için değil, tehdit oluşturduğu için istenmeyen kişidir. Varlığı “rahatsız edici”dir.
Diplomaside bir kişi nasıl persona non grata ilan edilir?
1961 tarihli Viyana Diplomatik İlişkiler Sözleşmesi’ne göre, bir ülke herhangi bir gerekçe göstermek zorunda olmaksızın bir diplomatik temsilciyi persona non grata ilan edebilir. Bu kişi, makul bir süre içinde ülkeyi terk etmezse görevden alınması istenir. Karar, devletlerarası ilişkilerde ciddi bir mesaj taşır ve genellikle siyasi gerilimin işaretidir.
Siyasette kimler persona non grata olur?
Siyasi figürler, özellikle görevdeyken ya da görevden sonra kamuoyu önünde söyledikleriyle ya da yaptıklarıyla egemen söyleme ters düştüklerinde “istenmeyen kişi” haline gelir. Bu, kimi zaman yargı yoluyla, kimi zaman da medya ve parti içi stratejilerle gerçekleştirilir. Konuşturulmayan, anılmayan, çağrılmayan bir siyasi figür artık teknik olarak değilse bile toplumsal olarak persona non grata’dır.
Toplumda kimler dışlanarak görünmez hâle gelir?
Toplumda itaatsiz davranışlar sergileyen, kalıpları zorlayan ya da tabulara dokunan kişiler; örneğin bir sanatçı, bir akademisyen ya da bir aktivist de dışlanabilir. Sistemik yollarla işlevsizleştirilip sükûta mahkûm edilirler. Onları cezalandırmak değil, unutturmak amaçlanır.
Sanatta “istenmeyen kişi” kavramı nasıl işler?
Sansür, linç ve meşruiyet kaybı, sanatçıların persona non grata hâline gelmesinin araçlarıdır. Eserleri yasaklanır, destekleri kesilir, davet edilmezler. Çoğu zaman “politik doğruculuğa aykırı” ya da “kamu vicdanını yaralayan” açıklamalar bahane gösterilir. Bu dışlanma, hem üretimi hem görünürlüğü bastırır.
Kültürel bellekte persona non grata’ya örnekler kimlerdir?
Jean-Paul Sartre, Charles Bukowski, Orhan Pamuk, Ahmet Altan, Julian Assange, Edward Snowden, Leni Riefenstahl… Bu isimler farklı dönemlerde, farklı nedenlerle birileri için “istenmeyen kişi”ye dönüştüler. Kimileri suçlandı, kimileri sadece susturuldu. Ama hepsi, varlıklarıyla mevcut düzeni rahatsız eden figürlerdi.
Popüler Kültürde Persona Non Grata
Kitap Dünyasında:
– Albert Camus – Yabancı: Toplumsal normlara uymadığı için duygusuz ve dışlanmış bir adamın hikâyesi.
– Milan Kundera – Saptırılmış Vasiyetler: Totaliter rejimlerde sanatçının istenmeyen kişiye dönüşmesi.
– George Orwell – 1984: Parti’ye sadakat göstermeyen herkesin silinmesiyle oluşan “yokluğun varlığı”.
Sinemada ve Dizilerde:
– The Lives of Others (2006): Almanya’da bir sanatçının devlet gözetimiyle dışlanma süreci.
– Good Night, and Good Luck (2005): ABD’de McCarthy döneminde medya üzerinden dışlanan figürler.
– The Platform (2019): Alt sınıfların “fazla sorgulayanı” sistemin dışına atması.
Video Oyunlarında:
– Papers, Please: Totaliter bir rejimde çalışan sınır görevlisinin “istenmeyen kişi”leri tespit etmesi.
– Deus Ex: Human Revolution: Güç ilişkilerinde kimlerin dışlandığını sorgulayan bir kurgu.
– This War of Mine: Dışlanan sivillerin savaşta hayatta kalma çabası.
Tiyatro ve Diğer Sanat Alanlarında:
– Samuel Beckett – Godot’yu Beklerken: Varlığıyla yokluğu iç içe geçmiş, çağrılmayan figürler.
– Ai Weiwei’nin işleri: Çin hükümeti tarafından “istenmeyen kişi” ilan edilmesinin ardından sürgünde üretim.
– Marina Abramović’in sınırları zorlayan performansları: Seyircide rahatsızlık uyandırmak üzerine.
Genel Değerlendirme
Persona non grata kavramı, yalnızca diplomatik statülere özgü değil; kültürel, siyasal ve bireysel düzeyde de belirginleşen bir dışlama pratiğini simgeler. Modern dünyada cezalandırma sadece fiziksel değil, görünmezleştirme yoluyla da işler. Bu kavram, bir yandan güç ilişkilerinin nasıl kurulduğunu gösterirken, diğer yandan hakikatin kimler tarafından ve nasıl tehdit olarak algılandığını da açığa çıkarır.
Velev’den İlgili Maddeler
► SANSÜR
► SOSYAL ADALET
► SALON SİYASETİ
► DİRENİŞ
► GÖZETİM TOPLUMU
