Devletin resmî güçleriyle tam örtüşmeyen; kimi zaman desteklenen, kimi zaman göz yumulan, kimi zaman da tamamen kontrolden çıkan silahlı örgütlenmelerin politik, toplumsal ve güvenlik boyutlarını açıklayan karmaşık bir kavram.
Paramilitarizm (İng. Paramilitarism; Alm. Paramilitarismus; Fra. Paramilitarisme), devlete bağlı olmayan ancak devletin askeri, polisî veya istihbarî yapılarıyla örtüşen, kimi zaman onlar adına hareket eden; kimi zaman ise tamamen bağımsız bir güç olarak faaliyet gösteren silahlı örgütlenmelerin tümünü ifade eder. Bu oluşumlar, resmî silahlı kuvvetlerin dışında konumlanır fakat onlarla iş birliği, koordinasyon veya gerilim içinde var olabilirler.
Paramiliter yapılar tarih boyunca devlet otoritesinin zayıfladığı, iç çatışmaların yoğunlaştığı veya devletlerin birtakım faaliyetleri resmî sorumluluk almadan yürütmek istediği dönemlerde ortaya çıktı. 20. yüzyıl boyunca Latin Amerika’daki ölüm mangaları, Balkanlardaki milis güçleri, Orta Doğu’daki silahlı hareketler, Afrika’daki yarı-resmî milisler ve Avrupa’daki aşırı sağ gruplar paramilitarizmin farklı görünümlerini temsil etti.
Paramiliter örgütler kimi zaman devlet tarafından gizli biçimde silahlandırıldı, kimi zaman ise devlet otoritesi tarafından “gayriresmî güvenlik aktörü” olarak kullanıldı. Demokratik ülkelerde bile bu yapıların zaman zaman devreye sokulduğu, özellikle terörle mücadele, iç isyan bastırma veya sınır ötesi operasyonlarda “esneklik” sağlama amacıyla kullanıldığı örnekler kayıt altına alınmıştır.
Bugün paramilitarizm; hukukun üstünlüğü, insan hakları, demokratik hesap verebilirlik, güvenlik sektörünün sivilleşmesi ve devlet şiddetinin sınırları gibi tartışmaların merkezinde yer alır.
► Paramiliter bir yapıyı “milis güç”ten ayıran nedir?
Milis güçler çoğu zaman devlet tarafından açıkça organize edilir ve resmî güvenlik aygıtının bir parçası gibi hareket eder. Paramiliter yapılar ise daha esnek, daha örtük ve hukuki statüsü belirsiz yapılardır. Devletle ilişkileri bazen destek, bazen göz yumma, bazen de tam inkâr üzerinden yürür.
► Paramilitarizm neden demokratik toplumlar için tehlikeli görülür?
Çünkü güç kullanma tekeli, demokratik devletin temelidir. Paramiliter yapılar bu tekeli kırarak gölge güvenlik alanları oluşturur; şiddetin denetlenmesi zorlaşır, hukuk dışılık kurumsallaşabilir. Ayrıca siyasal süreçlere baskı ve tehdit yoluyla müdahale edebilirler.
► Devletler neden paramiliter örgütleri zaman zaman kullanır?
Genellikle inkâr edilebilirlik, maliyet düşüklüğü ve esneklik gibi avantajlar nedeniyle. Özellikle kirli savaş yöntemleri, sınır ötesi faaliyetler veya toplum üzerindeki baskı mekanizmaları için devletler açık sorumluluk almadan sonuç yaratmak isteyebilir.
► Paramilitarizmin modern örnekleri nelerdir?
Latin Amerika’daki ölüm mangaları; Kolombiya’daki AUC; Irak’ta Haşdi Şabi; Rusya’da Wagner Grubu; Myanmar’da milis güçleri; Sudan’daki RSF; Balkan savaşlarının paramiliter birlikleri modern örnekler arasında anılabilir. Ancak her ülkenin kendi tarihsel bağlamına göre değişen biçimler de mevcuttur.
► Paramiliter yapılar ortadan kaldırılabilir mi?
Teorik olarak evet; pratikte çok zordur. Çünkü bu yapıların varlığı çoğu zaman devlet içindeki kliklerle, ekonomik çıkar ağlarıyla ve dış desteklerle bağlantılıdır. Etkin bir hukuk devleti, hesap verebilir güvenlik sektörü reformu ve sivil toplumun güçlenmesi olmadan paramiliter yapılar kalıcı biçimde tasfiye edilemez.
Sinema ve dizilerde paramiliter yapılara sıkça yer verilir: Narcos, Sicario, Zero Dark Thirty, The Punisher, Bodyguard gibi yapımlar bu temayı işler. Edebiyatta da paramiliter güçlerin gölge operasyonları, devlet içi çatışmalar ve “derin yapı” anlatıları geniş bir yer bulur. Video oyunlarında (Call of Duty, Metal Gear Solid vb.) paramiliter temalar doğrudan mekaniklerin bir parçasıdır.
Paramilitarizm, modern devletin karanlık yüzlerinden biridir. Hukuki statü ile fiilî güç arasındaki boşlukta büyüyen bu yapılar, hem devlet otoritesini istismar eder hem de toplumun güvenlik algısını kökten değiştirir. Siyaset bilimi, tarih ve güvenlik çalışmaları açısından üzerine titizlikle eğilmesi gereken yapısal bir sorundur.
► KONTRGERİLLA
► DERİN DEVLET
► GLADIO
► KARA PARA
► MANDATER SİSTEM
