Bir halkın sesini kendi kalbinde duydu. Denizle, kadınla, devrimle konuştu; kelimeleri bazen bir vatan, bazen bir sığınak oldu. Pablo Neruda, aşkın lirik zarafetiyle siyasetin sert taşlarını aynı dizelere sığdıran şairdir.
Pablo Neruda (1904–1973), Şilili şair, diplomat ve senatördür. Asıl adı Ricardo Eliécer Neftalí Reyes Basoalto’dur; “Neruda” soyadını, Çek şair Jan Neruda’ya duyduğu hayranlıktan ötürü seçmiştir.
Genç yaşta yayımladığı Veinte poemas de amor y una canción desesperada (Yirmi Aşk Şiiri ve Umutsuz Bir Şarkı, 1924) onu Latin Amerika’nın en tanınan sesi haline getirdi.
Neruda’nın şiiri yalnız aşkın değil, coğrafyanın da dilidir: denizlerin rüzgârını, And Dağları’nın taşını, halkın terini dizelere taşır. Aynı zamanda tutkulu bir siyaset adamıdır; Şili Komünist Partisi üyesi, İspanya İç Savaşı sırasında cumhuriyetçi davanın savunucusudur.
1971’de Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazandı. İki yıl sonra, General Pinochet’nin askerî darbesinden günler sonra, 23 Eylül 1973’te Santiago’da hayatını kaybetti. Ölümü, hâlâ politik kuşku ve trajik bir sembol olarak anılır.
Neruda’nın şiiri, 20. yüzyılın Latin Amerika kimliğini yeniden yazmıştır.
1920’lerde lirik bireysellik ön plandayken, 1930’lardan itibaren toplumsal sorumluluk üstlenir: Residencia en la Tierra (Yeryüzünde Konaklama) adlı kitabında varoluşsal yabancılaşmayı, Canto General’de (Genel Şarkı, 1950) ise kıtanın tarihini epik bir dille işler.
Diplomat olarak görev yaptığı ülkelerde —İspanya, Meksika, Fransa, Endonezya— şiirle siyaseti harmanlar. İspanya İç Savaşı sırasında Federico García Lorca’nın öldürülmesi, onun politik yönünü keskinleştirmiştir.
1940’ların sonunda Şili’deki baskılar nedeniyle sürgüne gider, gizlice ülkesine döner, 1970’te Salvador Allende hükümetinin büyükelçisi olarak yeniden sahneye çıkar.
Neruda’nın hayatı, kelimenin tam anlamıyla bir “şiirsel diplomasi”dir: kelimeler aracılığıyla barış, aşk ve adalet için savaşmak.
► Neruda neden “aşk şairi” olarak bilinir?
Çünkü onun şiirinde erotizm bir metafor değil, varoluşun biçimidir. Kadın bedeniyle dünya arasındaki benzetmeler —deniz, meyve, taş, gece— aşkı evrensel bir doğa olayına dönüştürür.
► Siyasi kimliği şiirine zarar verdi mi?
Aksine, şiirini büyüttü. Neruda, “şiir halka hizmet etmelidir” der. Bu tavır onu romantikten destana taşıdı. Ancak kimi eleştirmenler, parti bağlılığının şiirindeki lirik özgürlüğü sınırladığını savunur.
► Canto General neden bu kadar önemlidir?
Çünkü bu eser, Latin Amerika’nın sözlü tarihidir. İnkalar’dan modern Şili’ye kadar tüm kıtanın acılarını, kahramanlarını ve doğasını destansı bir anlatıyla birleştirir. “Büyük Şarkı”, bir şairin değil, bir halkın nefesidir.
► Neruda’nın ölümü neden hâlâ tartışmalı?
Resmî kayıtlara göre prostat kanseri nedeniyle ölmüştür. Ancak birçok araştırma, Pinochet rejiminin onu zehirlemiş olabileceğini öne sürer. 2013’te mezarı açılmış, toksikolojik incelemeler yapılmıştır; sonuçlar, ölüm nedeninin hâlâ belirsiz olduğunu göstermiştir.
► Neruda’nın mirası bugün neyi temsil eder?
Şiirin, dünyayı değiştirebilecek bir eylem biçimi olduğunu. Neruda, sözcüğü silaha, duyguyu siyasete, sesi vicdana dönüştürmüştür. Latin Amerika’da hâlâ “poeta del pueblo” — halkın şairi — olarak anılır.
Sinemada: Il Postino (1994), sürgündeki Neruda’yı bir postacının gözünden anlatır; şiirin gündelik hayatı nasıl dönüştürebileceğini gösterir.
Edebiyatta: Gabriel García Márquez, Eduardo Galeano ve Mario Benedetti gibi yazarlar, onun poetik-siyasal dengesinden ilham almıştır.
Müzikte: Joan Baez, Mercedes Sosa ve Silvio Rodríguez, Zülfü Livaneli gibi sanatçılar, Neruda’nın şiirlerini şarkıya dönüştürmüştür.
Görsel sanatta: Pablo Picasso’nun Neruda için yaptığı portre, dostlukla direnişin birleştiği bir simgedir.
Pablo Neruda, şiirin coğrafyasını genişleten şairdir: kalpten başlayan kelimeler, kıtaya yayılan bir yankıya dönüşür.
O, hem “aşkın şairi” hem “direnişin sesi”dir; duyguyu ideolojiyle, lirizmi sorumlulukla birleştirir.
Onun dizelerinde deniz hep dalgalanır, çünkü hakikat asla durmaz. Neruda, sözcükle yaşamak ve mücadele etmek arasındaki sınırı ortadan kaldırmıştır.
