Zihnin sınırlarını, algının katmanlarını ve insanın içsel evrimini sorgulayan; “Dördüncü Yol” öğretisini dünyaya taşıyan filozof ve mistik.
Peter Demianovich Ouspensky (1878-1947), Moskova doğumlu bir Rus filozof, yazar ve mistik düşünürdür. Matematik, mantık, sembolizm ve Doğu öğretileriyle ilgilenen Ouspensky, özellikle G. I. Gurdjieff ile ilişkisi ve onun öğretilerini sistemleştirmesiyle tanınır. “Dördüncü Yol” adıyla bilinen, insanın içsel dönüşümünü gündelik hayat içinde gerçekleştirmeyi amaçlayan öğretinin dünyaya yayılmasında en önemli isimdir.
Ouspensky, 20. yüzyıl başının Rus entelektüel çevrelerinde matematik, ezoterizm, hipotez bilimi ve bilinç araştırmalarıyla ilgilenen özgün bir figürdü. 1912 tarihli The Fourth Dimension ve 1917 tarihli Tertium Organum, onu uluslararası felsefe çevrelerinde görünür kıldı. 1915’te Gurdjieff ile tanışması ise düşünce dünyasını tamamen değiştirdi.
Ouspensky, Gurdjieff’in sistemini mantıksal bir çerçeveye oturttu; dersler verdi, notlar tuttu ve “Dördüncü Yol” öğretisinin teorik iskeletini oluşturdu. 1920’lerden itibaren İngiltere’ye yerleşerek geniş bir öğrenci grubu oluşturdu. Talebeleri üzerinde büyük etki bırakan bu dönem, ölümünden sonra yayımlanan In Search of the Miraculous ile öğretinin temel referansı haline geldi.
Ouspensky’nin düşüncesi, modern psikoloji, spiritüel çalışmalar, bilinç araştırmaları ve alternatif felsefe pratikleri üzerinde bugün hâlâ etkisini sürdürür.
P. D. Ouspensky, 1878 yılında Moskova’da doğdu. 1890’da devlet kurumu niteliğindeki İkinci Moskova Gimnazyumu’na girdi; ancak 16 yaşına geldiğinde, okulun duvarına bir ziyaretçi müfettişin görebileceği şekilde grafiti çizdiği için okuldan atıldı. Bu olaydan sonra hayatını büyük ölçüde kendi başına sürdürmek zorunda kaldı. 1906’da Moskova’da yayımlanan The Morning adlı günlük gazetede editörlük yaptı. 1907 yılında Teozofi’yle ilgilenmeye başladı. 1913’ün sonlarında “mucizevi olanın izini sürmek” amacıyla Doğu’ya yaptığı seyahat kapsamında Adyar’daki (Tamil Nadu, Hindistan) Teozofistlerle görüştü; ancak I. Dünya Savaşı’nın başlaması üzerine Moskova’ya geri dönmek zorunda kaldı. Moskova’da Gurdjieff’le tanıştı ve Sophie Grigorievna Maximenko ile evlendi. Aynı dönemde Anna Ilinishna Butkovsky adlı bir sevgilisi de vardı.
Moskova yıllarında çeşitli gazetelere yazılar yazdı; özellikle dönemin popüler fikri olan “dördüncü boyut” üzerine yoğunlaştı. İlk kitabı The Fourth Dimension 1909’da yayımlandı ve Charles H. Hinton’ın mekânsal dördüncü boyuta ilişkin fikirlerinden etkilendi. Ouspensky, zamanı doğrudan “dördüncü boyut” olarak işlemedi; ancak Strange Life of Ivan Osokin adlı romanında “ebedi tekerrür” düşüncesini bu bağlama yakın bir kurgu üzerinden tartıştı.
İkinci büyük çalışması Tertium Organum 1912’de yayımlandı. Bu eser, uzayın ve zamanın nihai gerçekliğini reddeder; Aristoteles’in “A, A’dır” biçimindeki özdeşlik ilkesini aşmaya çalışır ve “A, hem A’dır hem de A değildir” sonucuna ulaşan bir “yüksek mantık” önerir. Ouspensky’den habersiz biçimde, eserin bir nüshası Rus göçmeni Nicholas Bessarabof tarafından Amerika’ya götürüldü ve mimar Claude Bragdon’ın eline geçti. Bragdon kitabı İngilizceye çevirdi, kendi hiperküp tasarımlarını da içeren bir basımla yayımladı ve eser büyük ilgi gördü. Ardından Alfred A. Knopf tarafından da yayımlanınca, Bragdon Ouspensky’yi Konstantinopolis’te bularak telif gelirlerinin bir kısmını kendisine iletti.
Ouspensky, bilgi arayışında Avrupa’da, Hindistan’da, Seylan’da ve Mısır’da uzun seyahatlere çıktı. 1915’te Rusya’ya döndüğünde Gurdjieff’le tanıştı; birkaç yıl boyunca onunla çalıştı, okul kurma girişimlerine destek verdi ve öğretinin teorik iskeletini oluşturmaya başladı.
1914 öncesinde çeşitli makaleler yayımlayan Ouspensky, 1917’de bu yazıların tamamını “fizikteki yeni gelişmeleri” de ekleyerek A New Model of the Universe adıyla yeniden yayımladı. Francis Bacon ve Max Müller’in etkilerini taşıyan eser, doğa bilimleri ile dini-felsefi araştırmaları Gurdjieff öğretisinin ezoterik çerçevesiyle bağdaştırmayı amaçlıyordu. Rus Devrimi sırasında kaybolduğu sanılsa da, kitap Ouspensky’nin bilgisi dışında 1931’de İngilizce olarak yeniden basıldı. Eser, modern metafizik çalışmalarının temel başvuru kaynaklarından biri hâline geldi.
Ouspensky, metafiziğin sınırlarını aşan bir “psikolojik yöntem” geliştirmeye çalıştı; bu yöntemi, insan zihninin araçlarını kalibre ederek “şeyin gerçek anlamına” ulaşma çabası olarak tanımladı. Ona göre ezoterik düşüncenin temel iddiası, çoğu fikrin evrim sonucu değil, bir zamanlar “daha yüksek, daha saf formlar” hâlinde var olan fakat sonradan bozulmuş fikirlerin kalıntıları olduğuydu. Bu kitapta ayrıca cinselliğin doğası üzerine özgün bir bölüm de bulunur; erotik ifade ile pornografiyi kesin biçimde ayırır.
Londra’daki derslerine Aldous Huxley, T. S. Eliot, Gerald Heard gibi edebiyatçılar, gazeteciler ve hekimler katıldı. Ouspensky’nin 1920’ler ve 1930’lar edebiyat çevreleri ile Rus avangardı üzerindeki etkisi büyüktü; ancak bu etki bugün hâlâ yeterince bilinmemektedir. Ouspensky için söylenen en meşhur sözlerden biri şudur: “Dindar değildi ama tek bir duası vardı: Hayatta olduğu sürece ünlü olmamak.”
Rus Devrimi’nden sonra Ouspensky, İstanbul üzerinden Londra’ya geçti. Kısa sürede Londra çevrelerinde fikirleri ilgi uyandırdı. Basın imparatoru Harold Harmsworth’un eşi Lady Rothermere, Tertium Organum’u tanıtmayı üstlenmeye gönüllü oldu. Etkili entelektüel ve editör A. R. Orage, Ouspensky’nin düşüncelerine derin bir ilgi duydu ve bunların farklı çevrelerde tartışılmasını sağladı. Tanınmış teozof ve editör G. R. S. Mead de onun dördüncü boyuta dair fikirlerinden etkilendi.
İngiliz hükümetinin kararıyla Gurdjieff’in Londra’ya yerleşmesine izin verilmedi. Ouspensky ve dostlarının topladığı hatırı sayılır bir maddi kaynakla Gurdjieff Fransa’ya geçti ve Paris yakınlarındaki Fontainebleau-Avon’da, Prieuré’de yerleşti. Gurdjieff’in burada “İnsanın Uyumlu Gelişimi Enstitüsü”nü kurmasının ardından, Ouspensky eski öğretmenini artık anlayamadığı kanaatine vararak ondan ayrılmaya karar verdi. Kendi örgütünü, bugün The Study Society adıyla bilinen “The Society for the Study of Normal Psychology”yi kurdu.
Ouspensky, Gurdjieff’in öğretilerini önce Bilinmeyen Bir Öğretiden Fragmanlar adıyla tasarladığı, ölümünden sonra 1947’de In Search of the Miraculous adıyla yayımlanan kitapta aktardı. Bazı Gurdjieff takipçilerince, tüm öğretinin yalnızca bir bölümünü sunduğu gerekçesiyle eleştirilse de, Gurdjieff’in fikirlerinin en derli toplu açıklamalarından biri olarak kabul edilir. Bu durum, Gurdjieff’in karmaşık alegorilerle örülü Beelzebub’s Tales to His Grandson kitabıyla belirgin bir karşıtlık oluşturur. Ouspensky kitabın sadece Beelzebub’s Tales yayımlanmazsa basılmasını düşünmüştü; ancak ölümünden sonra taslak eşinin aracılığıyla Gurdjieff’e gösterildi, o da doğruluğunu onaylayarak yayımlanmasına izin verdi.
İkinci Dünya Savaşı’nın Britanya’da başlaması Ouspensky’yi derinden sarstı; eşiyle birlikte Amerika Birleşik Devletleri’ne göç etti ve New Jersey’de bir çiftliğe yerleştiler. 1947’de ağır hasta hâlde İngiltere’ye, Lyne Place’e döndü; eşi bu karara karşı çıktığı için onunla gelmedi. Ouspensky 1947’de Surrey’de hayatını kaybetti. Ölümünün hemen ardından The Psychology of Man’s Possible Evolution ile In Search of the Miraculous yayımlandı. 2004’te In Search of the Miraculous’un tıpkıbasımı Paul H. Crompton Ltd. tarafından yeniden basıldı. 1957’de, çoğu soru-cevaplardan oluşan ders kayıtları The Fourth Way adıyla yayımlandı ve bu çalışma, öğretinin hem temel hem ileri kavramlarını içeren önemli bir kaynak hâline geldi.
Ouspensky’nin arşivleri bugün Yale Üniversitesi Kütüphanesi’nin Elyazmaları ve Arşivler bölümünde muhafaza edilmektedir.
► Ouspensky’nin en temel fikri nedir?
İnsanın uyanık olduğunu sandığı halde aslında “otomatik bir makine” gibi yaşadığını söyler. Ona göre gerçek bilinç hali, özel bir çaba, gözlem, farkındalık ve içsel disiplinle mümkündür.
► Dördüncü Yol nedir?
Keşişin “inanç yolu”, yoginin “beden disiplini”, fakirin “irade yolu” gibi geleneksel yolların aksine, gündelik hayatın içinde uygulanan bir içsel çalışmadır. Temel amacı “kendini hatırlama” bilincini geliştirmektir.
► Ouspensky neden Gurdjieff’ten ayrıldı?
Gurdjieff’in yöntemlerinin giderek daha otoriter ve deneysel bir hâl aldığını düşündü. Öğretinin teorik çerçevesini korumak için kendi yolunu seçti. Ancak düşünsel olarak Gurdjieff’in sistemine sadık kaldı.
► En önemli eseri hangisidir?
In Search of the Miraculous—hem Ouspensky’nin kendi arayışını hem de Gurdjieff öğretisinin temel ilkelerini edebi ve felsefi açıdan güçlü bir üslupla bir araya getirir. Dördüncü Yol çalışmalarının ana kaynağı kabul edilir.
► Ouspensky modern düşünceyi nasıl etkiledi?
Kişisel gelişim, farkındalık, içsel gözlem ve bilinç araştırmaları alanlarında derin bir etki yarattı. Jungcu psikoloji, varoluşçuluk, New Age hareketi ve çağdaş spiritüel ekoller üzerinde belirgin izleri vardır.
Ouspensky’nin fikirleri edebiyatta, sinemada ve çağdaş düşüncede çok geniş bir iz bırakmıştır. Colin Wilson’dan Doris Lessing’e, Alan Moore’dan P. T. Anderson’ın “The Master” filmine kadar birçok eser onun kavramlarından beslenir. Batı’daki birçok spiritüel okul hâlâ onun metinleri üzerinden çalışma yürütür.
P. D. Ouspensky, hem bilimsel merakı hem de metafizik sezgisiyle modern çağın en özgün düşünürlerinden biridir. Gündelik hayatı bir laboratuvara dönüştüren içsel çalışma fikri, onu yalnız bir mistik değil, aynı zamanda bir bilinç filozofu haline getirir. Düşünceleri, insanın kendini tanıma ve dönüşüm arayışında hâlâ güçlü bir referans noktasıdır.
► EZOTERİZM
► DÖRDÜNCÜ YOL
► RUHSAL TEKAMÜL
► RUDOLF STEINER
► MADAME BLAVATSKY
