Bir ulusu notalarla inşa etmenin hikâyesi: Özsoy Operası, genç Türkiye’nin kültürle kurduğu diplomatik köprünün, sahne üstünde yankılanan ilk sesidir.
Özsoy Operası, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Türkçe librettolu, ilk büyük çaplı opera eseridir. Cumhuriyet’in erken döneminde Batılılaşma idealiyle birlikte yürütülen kültür politikalarının bir ürünü olarak 1934 yılında bestelenmiş, librettosu Münir Hayri Egeli tarafından yazılmış ve müziği İran asıllı ama Türkiye’de eğitim görmüş besteci Ahmet Adnan Saygun tarafından bestelenmiştir. Atatürk’ün bizzat yönlendirmesiyle ortaya çıkan bu eser, yalnızca bir sanat faaliyeti değil, aynı zamanda bir ulus inşa etme aracıdır.
Ahmet Adnan Saygun (1907–1991), Türkiye Cumhuriyeti’nin kültürel modernleşme sürecinde öncü rol oynamış bir besteci, müzik eğitimcisi ve etnomüzikologdur. “Türk Beşleri” olarak anılan, Cumhuriyet dönemi Türk müziğinin kurucu kuşağının en önemli üyelerinden biridir.
İzmir’de doğan Saygun, müzik eğitimine İzmir’de başladı ve 1928’de devlet bursuyla Paris’teki Schola Cantorum’da Vincent d’Indy’nin öğrencisi olarak kompozisyon eğitimi aldı. Burada edindiği Batı müziği birikimini, Anadolu’nun halk müziği ve makam sistemleriyle sentezleyerek özgün bir müzik dili geliştirdi.
1934’te Atatürk’ün isteğiyle, İran Şahı Rıza Pehlevi’nin Türkiye ziyareti vesilesiyle Özsoy operasını besteledi. Bu eser, Türkiye’nin ilk Türkçe librettolu operası olarak Cumhuriyet’in kültürel vizyonunun bir sembolü hâline geldi. Aynı yıl Taşbebek operasını da bestelemiştir.
1942’de tamamladığı Yunus Emre Oratoryosu, hem Türkiye’de hem de uluslararası alanda büyük yankı uyandırdı. 1958’de New York’taki Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda Leopold Stokowski yönetiminde seslendirildi.
Saygun, ayrıca Macar besteci Béla Bartók ile birlikte Anadolu’da halk müziği derlemeleri yaparak Türk müzik kültürünün belgelenmesine katkıda bulundu. Eğitimci kimliğiyle de Ankara ve İstanbul konservatuvarlarında uzun yıllar görev yaptı. 1971’de Türkiye’nin ilk “Devlet Sanatçısı” unvanını aldı.
Saygun’un eserleri arasında beş senfoni, çeşitli konçertolar, oda müziği eserleri ve operalar yer alır. Eserlerinde geleneksel Türk müziği unsurlarını Batı müziği formlarıyla ustaca birleştirerek, Türk klasik müziğinin evrensel düzeyde tanınmasına öncülük etmiştir.
Özsoy’un en belirgin yönü, müzik aracılığıyla hem Türk milletine hem de uluslararası kamuoyuna verilmek istenen bir mesaj taşımasıdır. Operanın temel teması, İran ve Türk halklarının kardeşliğini ve ortak kökenlerini vurgular. Nitekim 1934’te Türkiye’yi ziyaret eden İran Şahı Rıza Pehlevi’nin onuruna sahnelenmiştir. Bu yönüyle Özsoy yalnızca estetik değil, diplomatik bir anlam da taşır. Aynı zamanda bu eserle, halkın opera gibi Batı’ya özgü bir sanat dalına ısındırılması amaçlanmıştır.
Mitolojik temalarla bezeli olan Özsoy, İran efsanelerinden “Feridun” hikâyesine dayanır. Hikâyede, “Türkler” ve “İranlılar” olarak iki kardeş halkın düşmanlıktan barışa doğru yürüyüşü anlatılır. Kardeşlik ve barış mesajlarıyla bezeli bu anlatı, Atatürk’ün modern Türkiye’sinin hem tarihsel köklerine hem de gelecekteki komşuluk ilişkilerine dair bir ütopya sunar.
2024 yapımı Bir Cumhuriyet Şarkısı filmi, sadece bir sanat eserinin değil, bir dönemin ruhunun perdeye yansımasıdır. Yönetmenliğini Yağız Alp Akaydın’ın yaptığı bu tarihî yapım, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Türkçe librettolu operası olan Özsoy’un yaratılış sürecine odaklanır.
Mustafa Kemal Atatürk’ün, İran Şahı Rıza Pehlevi’nin Türkiye ziyaretinde sahnelenmek üzere bir opera bestelenmesini istemesiyle başlayan bu yaratım serüveni, besteci Ahmed Adnan Saygun’un yalnızca 27 günde Özsoy’u bestelemesiyle taçlanır. Filmde Salih Bademci (Saygun), Ertan Saban (Atatürk) ve Ahmet Rıfat Şungar (Münir Hayri Egeli) gibi güçlü oyunculuklar aracılığıyla bu kültürel hamle sahneye taşınır.
Çekimleri Musiki Muallim Mektebi ve Türk Ocağı Sahnesi gibi tarihî mekânlarda gerçekleşen film, genç Cumhuriyet’in sanatla kurduğu diplomasiye de ışık tutar. Bir Cumhuriyet Şarkısı, Özsoy’un tarihsel, kültürel ve siyasal bağlamlarını yeniden gündeme getirerek, bu operayı yalnızca bir nota değil; bir vizyon, bir diplomatik jest ve bir sanat devrimi olarak yeniden tanımlar.
Kitap Dünyasında: “Atatürk ve Müzik” (Emre Aracı) adlı eserde Özsoy’un Cumhuriyet dönemindeki sembolik rolü detaylı şekilde anlatılır.
Sinemada ve Dizilerde:
Bir Cumhuriyet Şarkısı – ilk Türk operası Özsoy’un bestelenme sürecini ve Türkiye’nin 1930’lu yıllardaki sanat politikasını konu alan 2024 yapımı film.
Oyun Dünyasında: Özsoy Operası’nın içeriğine dayalı herhangi bir video oyunu ya da interaktif anlatı bulunmamaktadır.
Tiyatro ve Diğer Sanat Alanlarında: 2013 yılında Ankara Devlet Opera ve Balesi, Cumhuriyet’in 90. yılı onuruna Özsoy’u yeniden sahnelemiştir. Bu temsilin afişleri ve kostümleri döneme dair estetik izler taşımaktadır.
Müzikte: Özsoy’un overtürü ve aryaları klasik müzik konserlerinde zaman zaman repertuvara alınmaktadır. Saygun’un bu eseri, onun daha sonra besteleyeceği “Yunus Emre Oratoryosu” gibi yapıtlarına da öncülük etmiştir.
Özsoy Operası yalnızca bir sanat eseri değildir; o, genç Cumhuriyet’in kendini ifade biçimlerinden biridir. Bir yandan halkı opera gibi bir sanat dalına alıştırmayı, öte yandan diplomasi diliyle kardeşlik mesajı vermeyi amaçlamıştır. Bu yönüyle Türkiye’de kültürel modernleşmenin ilk büyük “nota”sıdır. Atatürk’ün müzikle siyaset, sanatla ulus kurma iradesi bu eserle somutlaşır.
