Dışarıdan değil içeriden kurulan düzen: Otonom, hem bir bedenin hem bir topluluğun “kendine yeterli” olma halidir.
Otonom (İng: autonomous, Alm: autonom, Fr: autonome), dış bir otoriteye bağlı olmadan kendi kurallarını koyan, kendi kararlarını kendi alan ve kendi kendini yöneten anlamına gelir. Yunanca autos (kendi) ve nomos (kural/yasa) sözcüklerinden türemiştir. Kavram, hem birey hem topluluk hem de makineler için farklı bağlamlarda kullanılır: bir insanın kendi ahlâki kararlarını vermesi, bir bölgenin siyasal özerkliği ya da bir yapay zekânın bağımsız hareket kabiliyeti hep “otonom” başlığı altında toplanabilir.
Otonom, yalnızca bağımsız olmak değil, aynı zamanda kendi işleyişini kurmak, sorumluluğu içeriden almak ve dış müdahaleye kapalı olmak anlamına gelir.
Antik Yunan’da otonomi, şehir devletlerinin kendi yasalarını belirleme hakkına sahip olmasıyla ilgilidir. Ortaçağ’da bazı loncalar, manastırlar ya da özerk bölgeler otonom yapılar olarak işlev görmüştür. Modern siyaset teorisinde otonomi kavramı, özellikle Immanuel Kant’ın “ahlâkî otonomi” tanımıyla derinleşir: Ahlâkî birey, eylemlerinin sorumluluğunu dışardan değil, kendi aklından alır.
2. yüzyılda ise kavram, farklı disiplinlerde genişlemeye başlar:
– Toplumsal hareketlerde otonom bölgeler (Zapatistalar, Rojava, Chiapas),
– Teknolojide otonom sistemler (sürücüsüz araçlar, yapay zekâ),
– Psikolojide otonom sinir sistemi,
– Sanatta otonom estetik (kendine referansla işleyen sanat yapıtı).
Her alanda, otonomi bir tür “merkezsizleşme”, “kendiyle yetinme” arayışıyla ilgilidir.
► Otonomi ile özgürlük aynı şey midir?
Yakın kavramlardır ama aynı değillerdir. Özgürlük, genellikle dış baskılardan kurtulma hâlidir; otonomi ise bu özgürlüğün nasıl kullanılacağına dair içsel bir düzen kurma becerisidir. Yani özgürlük bir koşul, otonomi ise bir inşa sürecidir. Bir kişi özgür olabilir ama otonom davranmayabilir.
► Otonom birey kimdir?
Kararlarını kendi değer sistemine göre alan, dış otoriteye bağımlı olmadan yaşayabilen kişidir. Bu, yalnızlık anlamına gelmez; aksine, sorumlulukla ilişkili bir olgunluk hâlidir. Otonom birey, başkalarının etkisini sıfırlamaz ama kendi içsel yasasını öncelemesini bilir.
► Otonom topluluklar nasıl işler?
Genellikle yatay örgütlenme, doğrudan demokrasi, kolektif karar alma gibi yöntemlerle. Otonom topluluklar, merkezî bir otoriteye bağlı olmadan kendi yaşam pratiklerini kurar: Tarım, güvenlik, eğitim, sağlık gibi temel sistemler içten organize edilir. Rojava örneği bu modelin güncel ve tartışmalı bir örneğidir.
► Otonom sistemlerde etik sorunlar doğar mı?
Evet. Özellikle teknolojide, otonom sistemlerin karar alma süreçleri tartışmalıdır. Bir sürücüsüz aracın kaza anında hangi hayatı kurtaracağına nasıl karar verdiği ya da bir yapay zekânın “bağımsız” kararlar alırken neye göre hareket edeceği hâlâ netleşmemiştir. Otonomi burada etikle sınanır.
► Otonomi neden her zaman istenen bir şey değildir?
Çünkü otonomi sorumluluk gerektirir. Bazı bireyler ya da toplumlar için dıştan gelen yönlendirmeler daha güvenli görünür. Ayrıca otonomi, bazen bölünme, parçalanma ve çatışma riski taşır. O yüzden otonom talepler genellikle mevcut merkezî iktidar yapıları tarafından tehdit olarak algılanır.
Her (2013) ve Ex Machina gibi filmler, otonom yapay zekâların etik ve varoluşsal sınırlarını sorgular. Westworld dizisinde robotların kendi bilincini kazanması, otonomi kazanmakla eş anlamlıdır. Felsefî açıdan ise Kant’ın Ahlâk Metafiziğinin Temellendirilmesi eseri, bireysel otonominin ahlâkın temeli olduğunu savunur.
Politik alanda Zapatista hareketi ve Rojava deneyimi, otonom topluluk modellerini hem hayal eden hem uygulayan örneklerdir. Sanatta ise otonom yapı, özellikle avangard akımlarda, eserin kendi diliyle konuşması ve dış referanslardan kopmasıyla ilişkilendirilir.
Otonomi, sadece “karışılmamak” değil, “kendini yönetmek”tir. Hem bireysel hem kolektif düzeyde bir olgunluk sınavıdır. Kuralların dışarıdan değil, içeriden kurulmasını; yönün dış güçlerden değil, iç ilke ve değerlerden alınmasını önerir. Bu yüzden otonomi, çağımızın en incelikli kavramlarından biridir: Hem özgürlük hem sorumluluk demektir.
► YATAY DEMOKRASİ
► KOMÜN
► YAPAY ZEKÂ
► DEEPFAKE
► GÖRÜNMEZ EL TEORİSİ
