Neoliberalizm, serbest piyasa ekonomisini, devlet müdahalesinin azaltılmasını ve özel mülkiyetin güçlendirilmesini savunan bir ekonomik ve siyasi ideolojidir. 20. yüzyılın ikinci yarısında gelişen bu düşünce, küreselleşme ve kapitalizmin yayılmasıyla modern ekonomik sistemin temel dinamiklerinden biri haline gelmiştir.
Neoliberalizmin temel ilkeleri şunlardır:
* Serbest piyasa ekonomisi ve rekabetin teşvik edilmesi.
* Devlet müdahalesinin en aza indirilmesi, özelleştirme politikaları.
* Kamu hizmetlerinin piyasaya açılması ve özel sektörün güçlendirilmesi.
* Dış ticaretin serbestleştirilmesi ve küreselleşmenin teşvik edilmesi.
Klasik liberalizm, Adam Smith ve David Ricardo gibi iktisatçılar tarafından geliştirilmiş olup bireysel özgürlüğü ve serbest piyasayı savunuyordu.
19. yüzyılın sanayi devrimi ile birlikte serbest piyasa ekonomisi güçlendi.
1929 Büyük Buhran, serbest piyasanın kendi kendini düzenleyemeyeceğini göstererek Keynesyen ekonomi politikalarının önünü açtı.
1929 Büyük Buhran sonrası devlet müdahalesi desteklendi ve refah devleti uygulamaları genişledi.
John Maynard Keynes, ekonomik krizlerin önlenmesi için kamu harcamalarının artırılması ve devletin piyasaya müdahale etmesi gerektiğini savundu.
ABD’de New Deal politikaları, Avrupa’da sosyal devlet anlayışı yaygınlaştı.
1970’lerde petrol krizi ve ekonomik durgunluk, Keynesyen politikaların sorgulanmasına neden oldu.
Milton Friedman ve Friedrich Hayek gibi neoliberal iktisatçılar, devlet müdahalesinin azaltılması ve piyasa serbestisinin artırılması gerektiğini savundu.
Margaret Thatcher (İngiltere) ve Ronald Reagan (ABD), neoliberal politikaları uygulayan liderler olarak öne çıktı.
1980’lerde IMF ve Dünya Bankası gibi küresel kurumlar, neoliberal ekonomi politikalarını teşvik etti.
Sovyetler Birliği’nin çöküşü (1991), neoliberalizmin küresel çapta güçlenmesine yol açtı.
Küresel ticaretin artması, özelleştirmeler ve finansal serbestleşme politikaları hız kazandı.
1990’larda ve 2000’lerde, birçok gelişmekte olan ülke IMF ve Dünya Bankası’nın önerdiği neoliberal reformları benimsedi.
2008 Küresel Finans Krizi, neoliberalizme yönelik eleştirileri artırdı.
Günümüzde dijital ekonominin yükselişi, neoliberalizmin yeni bir evrim geçirmesine neden olmaktadır.
1. Serbest Piyasa Ekonomisi:
Rekabetin artırılması, devletin ekonomideki rolünün küçültülmesi amaçlanır.
Fiyatların, piyasa dinamikleri tarafından belirlenmesi gerektiği savunulur.
2. Özelleştirme:
Devlete ait işletmelerin özel sektöre devredilmesi teşvik edilir.
Telekomünikasyon, enerji, ulaşım gibi sektörlerde özelleştirme politikaları uygulanır.
3. Devlet Müdahalesinin Azaltılması:
Vergilerin düşürülmesi ve kamu harcamalarının kısılması önerilir.
Sosyal güvenlik sistemlerinin daraltılması ve bireysel sorumluluğun artırılması teşvik edilir.
4. Finansal Serbestlik:
Merkez bankalarının bağımsızlaştırılması ve döviz kurlarının serbest bırakılması önerilir.
Banka ve finans sektörünün daha esnek bir yapıya kavuşması amaçlanır.
5. Küreselleşme ve Dış Ticaretin Serbestleştirilmesi:
Ülkeler arası serbest ticaretin teşvik edilmesi, gümrük vergilerinin düşürülmesi hedeflenir.
Çok uluslu şirketlerin ekonomideki etkisi artırılır.
Gelir Eşitsizliği:
Neoliberal politikalar, zengin ve fakir arasındaki uçurumu artırmıştır.
Büyük şirketler güçlenirken, küçük işletmeler ve alt sınıflar ekonomik sıkıntılar yaşamaktadır.
Kamusal Hizmetlerin Zayıflaması:
Sağlık, eğitim ve sosyal güvenlik gibi kamu hizmetleri özel sektöre devredildiğinde, eşitsizlik artmaktadır.
Finansal Krizler:
Neoliberal politikalar sonucu 2008 Küresel Finans Krizi gibi büyük ekonomik dalgalanmalar yaşanmıştır.
Çevresel Sorunlar:
Piyasa odaklı büyüme politikaları, çevresel tahribatı artırmış ve sürdürülebilir kalkınmayı zorlaştırmıştır.
KİTAP DÜNYASINDA
“Kapitalizm ve Özgürlük” (Milton Friedman, 1962) – Neoliberalizmin temel ilkelerini açıklayan klasik eser.
“Şok Doktrini” (Naomi Klein, 2007) – Neoliberal politikaların kriz dönemlerinde nasıl uygulandığını eleştiren bir kitap.
“The Road to Serfdom” (Friedrich Hayek, 1944) – Serbest piyasanın devlet müdahalesine karşı nasıl korunması gerektiğini anlatan eser.
SİNEMADA VE DİZİLERDE
“The Big Short” (2015) – 2008 finansal krizini ve neoliberal politikaların çöküşünü anlatan film.
“Inside Job” (2010) – Neoliberalizmin yol açtığı finansal skandalları gözler önüne seren belgesel.
“Sorry We Missed You” (2019) – Neoliberal iş piyasasının işçiler üzerindeki etkisini anlatan bir dram filmi.
OYUNLARDA
“Grand Theft Auto V” (2013) – Neoliberalizmin birey ve toplum üzerindeki etkilerini hicveden bir oyun.
“Cities: Skylines” (2015) – Serbest piyasa odaklı şehir planlamasının avantajlarını ve dezavantajlarını gözler önüne seren bir simülasyon oyunu.
MÜZİKTE
Rage Against the Machine – “Bulls on Parade” – Neoliberalizmi ve kapitalizmi eleştiren bir şarkı.
Bruce Springsteen – “The Ghost of Tom Joad” – Gelir eşitsizliğini ve ekonomik zorlukları anlatan bir eser.
Neoliberalizm, modern kapitalizmin en baskın ekonomik ve siyasi ideolojilerinden biri olmuştur. Piyasa serbestliği, özelleştirme ve küreselleşme gibi ilkeleri savunarak ekonomik büyümeyi teşvik etse de, gelir eşitsizliği, sosyal adaletsizlik ve çevresel tahribat gibi ciddi eleştirilere de maruz kalmaktadır. Günümüzde birçok ülke, neoliberal politikaların etkilerini gözden geçirerek daha dengeli bir ekonomi politikası arayışına girmektedir.
