Bir sözleşme vardır ki, yalnızca geçişi değil; güç dengelerini, savaş ihtimallerini ve devlet aklını düzenler. Montrö, Türkiye’nin en sessiz ama en belirleyici diplomatik kazanımlarından biridir.
Montrö Boğazlar Sözleşmesi (İng. Montreux Convention Regarding the Regime of the Straits; Alm. Montreux-Konvention über die Meerengen; Fra. Convention de Montreux relative au régime des détroits), Türkiye’nin İstanbul ve Çanakkale Boğazları üzerindeki egemenliğini düzenleyen ve askerî geçişlere sınırlamalar getiren uluslararası anlaşmadır.
20 Temmuz 1936’da İsviçre’nin Montrö kentinde imzalanan sözleşme, boğazların denetimini Türkiye’ye bırakırken, ticaret gemilerine barış zamanında serbest geçiş hakkı tanır; savaş gemileri için ise ayrıntılı tonaj, süre ve bildirim kuralları getirir.
Montrö’nün arka planında, Lozan Antlaşması sonrası kurulan Boğazlar rejiminin Türkiye açısından yarattığı güvenlik açığı yer alır. 1930’lu yıllarda Avrupa’da artan silahlanma ve savaş ihtimali, Türkiye’nin boğazlar üzerindeki askerî denetimini yeniden talep etmesine yol açar.
Montrö, bu talebin diplomatik yolla karşılık bulduğu bir eşik olur. Türkiye, boğazları silahlandırma ve geçişleri denetleme hakkını elde ederken; Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlerin savaş gemilerine ciddi sınırlamalar getirilir. Bu düzenleme, Karadeniz’i görece kapalı ve dengeli bir askerî alan hâline getirir.
Soğuk Savaş boyunca Montrö, NATO–Varşova Paktı gerilimi içinde stratejik bir denge aracı olarak işlev görür. 21. yüzyılda ise özellikle Karadeniz, Ukrayna savaşı ve büyük güç rekabetleri bağlamında Montrö yeniden tartışma konusu olur. Türkiye, sözleşmenin verdiği yetkilerle boğazları kapatma veya geçişleri sınırlama hakkını uluslararası hukuk çerçevesinde kullanabilmektedir.
► Montrö Türkiye’ye ne kazandırdı?
Boğazlar üzerinde askerî egemenlik ve denetim hakkı kazandırdı. Bu, Türkiye’nin güvenliği açısından hayati bir adımdır.
► Savaş gemileri için ne tür sınırlamalar vardır?
Tonaj, kalış süresi ve ön bildirim zorunluluğu vardır. Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlerin gemileri daha sıkı kurallara tabidir.
► Sözleşme hâlâ geçerli mi?
Evet. Montrö, bugün de yürürlüktedir ve Türkiye açısından bağlayıcıdır.
► Türkiye sözleşmeden çekilebilir mi?
Teorik olarak mümkündür; ancak bu durum yeni ve belirsiz bir uluslararası rejimi beraberinde getireceği için yüksek risk taşır.
► Montrö neden bugün yeniden tartışılıyor?
Çünkü Karadeniz, büyük güçlerin askerî ve siyasal rekabet alanına dönüşmüştür. Montrö, bu rekabeti sınırlayan nadir hukuki çerçevelerden biridir.
Montrö, popüler kültürde doğrudan temsil edilen bir konu olmaktan çok, kriz anlarında yeniden hatırlanan “sessiz hukuk” örneği olarak yer alır. Belgesellerde, politik tartışma programlarında ve tarih kitaplarında çoğu zaman Türkiye’nin diplomatik aklının simgesi olarak anılır.
Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Türkiye’nin uluslararası sistemde denge kurucu rolünün somut örneklerinden biridir. Ne mutlak bir serbestlik ne de mutlak bir kapatma öngörür; esas gücünü esnek ama net kurallarından alır. Bugün hâlâ geçerliliğini koruması, onun tarihsel değil, yaşayan bir belge olduğunu gösterir.
► CAMP DAVID ANLAŞMASI
► CENEVRE SÖZLEŞMESİ
► NATO
► 1923 BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ
► CENTO
