Doğa nasıl işler? Evrendeki düzen nereden gelir? Mitosun gölgesinden çıkan ilk akıl yürütmelerin, ilk “neden?” sorusunun yankılandığı şehir: Milet.
Milet Okulu, Antik Yunan’da doğa filozoflarının oluşturduğu ilk düşünsel hareketlerden biridir. MÖ 6. yüzyılda İyonya bölgesinde, özellikle Anadolu’nun batı kıyısındaki Miletos (günümüzde Aydın ili sınırlarında) kentinde ortaya çıkan bu okul, evreni mitolojik anlatıların dışında, rasyonel düşünceyle açıklamaya çalışan ilk felsefi topluluktur.
Bu okulun öncüsü olan filozoflar — Thales, Anaximandros ve Anaximenes — doğayı (physis) gözlemlemeye, evrendeki çeşitliliği tek bir ilkeye (arkhe) indirgemeye çalışmışlardır. Onlara göre doğa, düzenli ve açıklanabilir bir yapıdadır; tanrıların keyfî müdahalelerinden bağımsızdır.
Milet Okulu’nun düşünsel devrimi, insan zihninin evrene bakışında radikal bir dönüşüme yol açmıştır. Thales, doğanın temel maddesini su olarak belirlerken, bir yandan da gözlem ve çıkarım yoluyla güneş tutulmalarını önceden tahmin etmeyi başarmıştır. Bu, bilimsel düşüncenin habercisidir.
Onu izleyen öğrencisi Anaximandros, doğanın ilk nedeninin belirli bir madde değil, tanımlanamayan ve sınırsız bir ilke olan apeiron olduğunu savunarak metafizik düşüncenin ilk temellerini atar. Ayrıca, dünya haritasını çizen ve evrim fikrine dair erken düşünceler ileri süren ilk kişidir.
Anaximenes ise arkhe olarak havayı öne sürer ve doğadaki farklı maddelerin, havanın yoğunlaşıp seyrelmesiyle ortaya çıktığını savunur. Bu görüş, modern fiziksel dönüşüm kavramlarına uzanan ilkel bir madde kuramıdır.
Milet Okulu, doğayı anlamaya yönelik doğalcı, nedensel ve tekil ilkeye dayalı düşünce biçimini başlatmasıyla felsefenin, bilimin ve eleştirel aklın kurucu adımı sayılır.
Çünkü felsefenin ve bilimin başlangıç noktasıdır. Milet filozofları, doğayı mitoslarla değil, logos yoluyla açıklamaya girişmişlerdir. Bu da Batı düşüncesi için bir milat sayılır.
Miletli düşünürlerin hem ardışık olarak birbirini etkilemeleri hem de aynı temel sorular etrafında toplanmaları, onların bireysel filozoflar değil, ortak bir düşünce geleneğinin parçası olarak görülmesine yol açmıştır.
Ağırlıklı olarak doğa felsefesiyle ilgilenmişlerdir. Ancak bu soruların doğası zamanla ontoloji, metafizik ve etik alanlarına da zemin hazırlamıştır. Bu okulda düşünce henüz din, bilim ve felsefe olarak ayrışmamıştır.
Çünkü Milet, o dönemde ticaretin, kültürel etkileşimin ve deniz aşırı bilgi akışının yoğun olduğu bir liman kentiydi. Mezopotamya ve Mısır gibi uygarlıklarla bağlantılı olan bu coğrafya, gözlemsel bilgiyle teorik düşüncenin ilk kez buluştuğu yerdir.
Herakleitos, Empedokles, Pythagoras gibi sonraki filozoflar, Milet Okulu’nun başlattığı doğa merkezli düşünceyi farklı yönlere evriltmiştir. Ayrıca, Platon ve Aristoteles gibi sistematik filozofların eserlerinde bu okulun etkileri hissedilir.
Belgesellerde: Carl Sagan’ın Cosmos dizisinde Milet filozoflarına özel bir bölüm ayrılmıştır.
Sanatta: Rafael’in ünlü “Atina Okulu” freskinde, Thales ve Anaximandros betimlenmiştir.
Eğitim oyunlarında: “Civilization” oyun serisinde Milet, bilimsel gelişmelerin başladığı merkezlerden biridir.
Edebiyatta: İhsan Oktay Anar’ın Amat romanında, doğa felsefesine dair Miletli filozoflara göndermeler bulunur.
Milet Okulu, düşünce tarihinde yalnızca bir başlangıç değil, bir paradigma değişimidir. Evreni anlamak için artık tanrıların öykülerine değil, doğanın kendi yasalarına kulak verilmeliydi. Bu düşünsel cesaret, insan aklının evrene meydan okumasıydı.
Miletli filozoflar hâlâ bize şunu sorar gibi:
“Evrene bak ve düşün: Görünenden fazlası yok mu?”
