Evrende iki güç vardır: Işık ve karanlık. İnsan, bu savaşın tam ortasındadır.
Maniheizm (İng: Manichaeism, Alm: Manichäismus, Fr: manichéisme), 3. yüzyılda Pers topraklarında Mani adlı peygamber tarafından kurulan ikili (düalist) inanç sistemidir. Temel öğretiye göre evren, ezelden beri Işık ve Karanlık güçlerinin mücadelesi içindedir. İnsan ruhu ışığın, bedeni ise karanlığın etkisi altındadır.
Maniheizm, hem bir din hem de ahlak sistemi olarak, dönemin büyük dinlerinden Hristiyanlık, Zerdüştlük ve Budizm’den öğeler taşır; bu nedenle “senkretik” (eklektik) bir inanç olarak da tanımlanır.
Mani (216-276), Babil yakınlarında doğmuş, genç yaşta farklı dinleri incelemiş ve bunların senteziyle kendi öğretisini oluşturmuştur. “Son peygamber” olduğunu ilan eden Mani, öğretilerini yazılı metinler ve resimler yoluyla yaymıştır.
Maniheizm, kısa sürede Sasani İmparatorluğu’ndan Roma topraklarına, Çin’e kadar geniş bir coğrafyaya yayıldı. Ancak hem Hristiyan hem de Zerdüşt otoritelerince sapkın ilan edilerek baskı gördü. Mani’nin ölümünden sonra da izleyicileri uzun süre yeraltında varlığını sürdürdü.
Orta Çağ’da Avrupa’da “maniheist” kelimesi, çoğu zaman farklı inançlara veya aşırı düalist görüşlere sahip olanlar için aşağılayıcı bir sıfat olarak kullanıldı. Günümüzde ise felsefi ve politik tartışmalarda, her şeyi keskin biçimde iyi ve kötüye ayıran bakış açılarını tanımlamak için mecazi anlamda kullanılır.
► Maniheizm’in temel ahlak anlayışı nasıldı?
İyilik (ışık) tarafında olmak için oruç, et yememe, hayvan öldürmeme, cinsel perhiz gibi katı kurallar öngörülüyordu. “Seçkinler” bu kurallara uyar, “dinleyiciler” ise daha esnek yaşardı.
► Maniheizm hangi dinlerden etkilenmiştir?
Zerdüştlükten düalizm, Hristiyanlıktan Mesih inancı, Budizm’den ahlaki arınma ve reenkarnasyon fikirleri Maniheizm’de birleşmiştir.
► Maniheizm neden hızla yayıldı?
Çünkü farklı kültürlerden öğeler taşıyor, geniş bir kitleye hitap ediyordu. Ayrıca Mani, öğretilerini görsel sanatla destekleyerek okuma yazması olmayan topluluklara da ulaşabildi.
► Maniheizm neden baskı gördü?
İktidar dinleri, Maniheizm’i hem doktrinsel rakip hem de sosyal düzeni bozabilecek bir öğreti olarak gördü. Bu nedenle Roma’da, Sasani topraklarında ve daha sonra Hristiyan Avrupa’da yasaklandı.
► Maniheizm’in izleri bugün nerede görülebilir?
Doğrudan Maniheist topluluklar yok denecek kadar azdır; ancak “maniheist bakış açısı” ifadesi felsefi, edebi ve politik söylemde hâlâ kullanılmaktadır.
Maniheist düalizm, edebiyattan sinemaya kadar pek çok esere ilham vermiştir. Işık ve karanlık, iyilik ve kötülük arasındaki kozmik mücadele, Yüzüklerin Efendisi, Star Wars gibi modern kurgularda da yankı bulur.
Orhan Pamuk’un bazı romanlarında, özellikle Beyaz Kale’deki Doğu-Batı karşıtlığı tartışmaları, eleştirmenlerce maniheist bir çerçevede değerlendirilmiştir.
Maniheizm, hem tarihsel bir din hem de insan zihninin kutuplara ayırma eğiliminin güçlü bir örneğidir. İnsana, içindeki ışıkla karanlığın savaşını hatırlatır; bu savaş, inançların ötesinde, insanlık hâlinin kadim bir parçasıdır.
► ZERDÜŞTLÜK
► GNOSTİSİZM VE GİZLİ BİLGELİK
► BİLGELİK OKULU
► DÖRDÜNCÜ YOL
► METAFOR
