Bazı insanlar iyiliği severek değil, işe yaradığında yapar. Çünkü onlar için önemli olan, neyin doğru olduğu değil, neyin işe yaradığıdır. Makyavelizm, işte bu faydacı gerçekçilikle hayatı ve insanları yorumlama biçimidir. İçtenlik değil etki, erdem değil başarı, samimiyet değil strateji…
Makyavelizm, adını 16. yüzyılda yaşamış İtalyan düşünür Niccolò Machiavelli’den alır. Onun ünlü eseri Prens, iktidarın nasıl korunacağını, gücün nasıl sürdürülebileceğini anlatır. Ancak bu anlatım, “iyi ol ama güçlü kal” şeklinde değildir. Aksine, “iyi görün ama gerekiyorsa zalim ol” önerisinde bulunur. Çünkü Machiavelli’ye göre, amaç kutsalsa, araçlar tartışmaya kapalıdır.
Modern anlamda makyavelizm sadece siyasal bir teori değil, aynı zamanda bir kişilik özelliğidir. Başkalarını kendi çıkarları için kullanabilen, manipülasyonda ustalaşmış, empati kurmadan strateji geliştiren insanlar için psikolojide bu terim kullanılır.
Burada mesele vicdan değil, sonuçtur.
Machiavelli, İtalya’daki politik kargaşa döneminde yaşamıştı. Güçlü olanın değil, kurnaz olanın kazandığı bir çağda, siyasal ideallere değil çıplak gerçeğe bakmayı seçti. “Prens” adlı eseriyle, bir hükümdarın ayakta kalması için gerektiğinde yalan söylemesini, ihanet etmesini, korku yaratmasını öğütledi. Çünkü halk sadakati unutur ama korkuyu asla.
Bu yaklaşım yüzyıllar boyunca “ahlaksızlık”, “sinsilik” ya da “çıkarcılık”la eş tutuldu. Ama diğer yandan, politik realizmin kurucu metinlerinden biri olarak da görüldü. “Gerçek dünya”yı anlamak isteyenler için bir pusula gibiydi.
20. yüzyılda makyavelizm, yalnızca siyasal bir doktrin olmaktan çıktı. Psikologlar Richard Christie ve Florence Geis, bu kavramı bir kişilik özelliği olarak yeniden tanımladı. “Yüksek makyavelist” kişiler; başkalarının zayıflıklarını kolayca tespit eder, onları kendi çıkarları için yönlendirir ve çoğu zaman empati ya da suçluluk hissetmez.
Bu özellik, “Karanlık Üçlü” (Dark Triad) olarak adlandırılan narsisizm, psikopati ve makyavelizm üçlüsünün bir parçasıdır. Dışarıdan karizmatik, içeriden hesapçıdırlar. Güven değil, kontrol ararlar. İlişki değil, güç isterler.
Modern toplumda makyavelizm, sadece liderlerde değil, sıradan ilişkilerde de karşımıza çıkar:
Bir iş arkadaşınız sürekli övgüler yağdırır ama sizin yerinize terfi alır.
Bir partneriniz duygusal bağ kuruyormuş gibi yapar ama sizi bir strateji olarak kullanır.
Bir politikacı sizi dinliyormuş gibi yapar ama konuşmaları sadece bir oyalamadır.
Makyavelizm, görünüşte dostluk; gerçekte çıkar peşindedir.
Makyavelist düşünce, faydacılıkla (utilitarizm) örtüşse de çok daha kişiseldir. Jeremy Bentham’ın “en çok insan için en büyük iyilik” ilkesi burada geçersizdir. Makyavelizmde iyilik, sadece işe yararsa değerlidir. Nietzsche’nin güç iradesiyle, Hobbes’un insan doğasına dair kötümserliğiyle de kesişir.
Bu düşünce, sinema ve edebiyatta da sık sık karşımıza çıkar:
House of Cards dizisindeki Frank Underwood, makyavelist bir liderin çağdaş portresidir.
Game of Thrones’ta Petyr Baelish, stratejinin duygunun önüne geçtiği bir figürdür.
Shakespeare’in Macbeth’i, güç için her şeyi feda edebilen bir karakterdir.
Her şey bu kadar karanlık mı? Değil.
Makyavelizm, bazı durumlarda sağ kalma becerisi olarak da okunabilir. Toksik ortamlarda sınır koyamayanlar için strateji geliştirme biçimi olabilir. Duygularını bastırmak zorunda kalanlar için bir savunma mekanizmasıdır bazen.
Ama makyavelist biri olmakla makyavelist bir tavır almak arasında fark vardır. Sürekli stratejiyle yaşayan biri için hakiki bağlar kurmak zordur. İnsan, sadece plan yaparak yaşayamaz; bazen sadece orada olmalıdır.
Makyavelizm gerçekten ahlaksızlık mıdır?
Her zaman değil. Ama ahlaki değerler, araç haline geldiğinde, ilişkiler yüzeyselleşir. Makyavelizm, sonucu merkeze koyar; süreç onun umurunda değildir.
Makyavelizmle zeki olmak aynı şey mi?
Hayır. Zekâ, empatiyi dışlamaz. Makyavelizm ise duygusal zekâyı manipülasyon için kullanır. Etkili olabilir ama derinlikli değildir.
İş hayatında makyavelist olmak avantaj sağlar mı?
Kısa vadede evet. Ama uzun vadede güven yitirimi, yalnızlık ve tükenmişlik getirebilir. İnsanlar araç değil, bağ kurulan varlıklardır.
Hepimizde biraz makyavelizm var mı?
Zaman zaman. Ancak bunun bir geçici strateji mi yoksa kalıcı kişilik özelliği mi olduğuna dikkat etmek gerekir.
Makyavelist biri değişebilir mi?
Farkındalıkla evet. Ancak çıkarı merkezine koyan bir yapıdan, hakiki ilişkilere geçmek zaman ve içsel emek ister.
Makyavelizm, güç ve çıkar dünyasında insan doğasının karanlık ama bir o kadar da gerçekçi yüzüdür. Bize şunu hatırlatır: İnsanlar her zaman iyi niyetli değildir; bazen amaç, aracı kutsar. Ancak bu yaklaşımın tek boyutlu ve mutlak olmadığı da açıktır. Çünkü hayatta başarı, sadece manipülasyon ve stratejiyle değil, güven, samimiyet ve ilişki kurma becerisiyle de inşa edilir.
Makyavelizm, hem bir uyarıdır hem de bir aynadır: İçimizdeki hesapçı ve koruyucu tarafı görmek, onunla yüzleşmek, daha sağlıklı ve dengeli ilişkiler kurmanın ilk adımıdır. Kısacası, makyavelist olmak ya da olmamak değil, bu düşünce biçimini ne kadar fark edip, hangi amaçla kullandığımız önemlidir.
Velev’de makyavelizm, insanın güç arzusunu, stratejilerini ve çıkar ilişkilerini sorgulayan, gerçekçi ama etik sınırları unutmayan bir kavram olarak yerini alır.
