Piyasa özgürdür derler, ama bazı şirketler asla batmaz. Kronik kapitalizm, rekabetin değil ayrıcalığın işlediği; kayırmanın, garantili ihalelerin ve politik dostlukların ekonomiyi yönettiği bir sistemdir.
Kronik kapitalizm (crony capitalism), serbest piyasa ilkelerinin görünüşte geçerli olduğu ama gerçekte siyasi bağlantıların, çıkar ilişkilerinin ve kayırmacılığın belirleyici rol oynadığı ekonomik düzendir. Bu modelde şirketler, rekabetle değil; devletle olan yakın ilişkileriyle büyür, kazanır ve korunur.
Bu yapı çoğu zaman ihaleler, özelleştirmeler, vergi muafiyetleri, teşvik paketleri ve düzenleyici kurumların yönlendirilmesi üzerinden işler. Kapitalizm vardır, ama artık serbest değildir; çünkü kimin kazanacağı en baştan bellidir.
İlk Kullanım: 19. yüzyılda bazı Amerikalı gazeteciler, hükümetle yakın çalışan büyük şirketleri eleştirmek için kullanmaya başladı.
Asya Krizi (1997): Tayland, Endonezya ve Güney Kore gibi ülkelerde devletin kayırdığı şirketlerin çöküşü, kronik kapitalizmin büyük bir yıkıma yol açabileceğini gösterdi.
2008 Küresel Krizi: “Too big to fail” (batamayacak kadar büyük) bankaların devlet tarafından kurtarılması, kronik kapitalizmin Batı’daki en görünür örneklerinden biri oldu.
Bugünkü Yansıması: Siyasi bağlantılı müteahhitlik firmaları, medya tekelleri, “devlet garantili” projeler bu modelin güncel izdüşümleridir.
Aynı Şirketlerin Sürekli İhale Alması
Partizan Ekonomik Ayrıcalıklar
Yasal Düzenlemelerin Özel Sektöre Göre Şekillenmesi
Devlet Kaynaklarının Belirli Gruplara Tahsisi
Rekabetin Hukuk Yoluyla Bastırılması
Şirket Yöneticilerinin Devlet Kademelerinde Rol Alması (ve tersi)
Kitap Dünyasında
The Shock Doctrine – Naomi Klein: Kriz anlarında uygulanan ekonomi politikalarının nasıl ayrıcalıklı sermayeyi büyüttüğünü anlatır
Why Nations Fail – Acemoğlu & Robinson: Ekonomik başarının kapsayıcı değil, dışlayıcı kurumlarla nasıl engellendiğini ortaya koyar
Winner-Take-All Politics – Jacob Hacker: ABD’de devletin, serveti yukarı doğru nasıl transfer ettiğini analiz eden eser
Sinemada ve Dizilerde
The Big Short – 2008 krizinde çökmesi gereken sistemin, halkın parasıyla nasıl ayakta tutulduğunu gösterir
House of Cards – Siyasal ve ekonomik elitlerin çıkar birliğini detaylı biçimde anlatır
Official Secrets – Devlet, medya ve özel çıkarlar üçgeninde dönen etik sorunlara dair bir hikâye
Oyun Dünyasında
Civilization Serisi – Kaynakların tekelleştirilmesi ve diplomatik ilişkilerle avantaj kazanma
Watch Dogs: Legion – Kamu kaynaklarının özel şirketlere nasıl peşkeş çekildiği üzerinden distopik bir Londra anlatısı
Anno 1800 – Endüstri devrimi bağlamında devlet–sermaye ilişkisini yönettiğiniz bir ekonomi strateji oyunu
Kronik kapitalizm, serbest piyasa ideolojisinin en büyük çelişkilerinden biridir: Rekabeti savunur ama tekelleşmeyi üretir. Şirketlerin politik güçle iş birliği hâlinde büyüdüğü bu sistemde, halkın vergileriyle finanse edilen projeler, özel servet yaratmanın aracına dönüşebilir. Bu durum sadece ekonomik değil; etik, hukuki ve demokratik açılardan da ciddi sonuçlar doğurur.
Bu madde ilginizi çektiyse aşağıdaki maddelere de göz atabilirsiniz:
