Gündelik hiyerarşileri askıya alıp dünyayı baş aşağı çeviren; gülme, grotesk beden ve taşkın özgürlük üzerinden alternatif bir toplumsal zaman yaratan kültürel estetik.
Karnavalesk (İng. Carnivalesque; Alm. Das Karnevaleske; Fra. Le Carnavalesque), Rus edebiyat kuramcısı Mikhail Bakhtin’in geliştirdiği bir kavramdır; toplumsal düzenin, statü ve otoritenin, kutsallığın ve resmî söylemin geçici bir süreliğine altüst edildiği kültürel atmosferi ifade eder.
Bu atmosferde beden merkezli neşe, grotesk imgeler, taşkın kahkaha, maskeler ve rol değişimleri öne çıkar. Ortaçağ ve Rönesans Avrupa’sındaki karnaval geleneği kavramın tarihsel temelini oluşturur.
Bakhtin, özellikle Rabelais’nin eserlerini incelerken karnavaleski “geçici özgürlük alanı” olarak tanımlar: toplumun alt sınıflarının ses bulduğu, egemen söylemlerin mizahla delindiği bir zaman aralığı.
Ortaçağ karnavallarında rahipler, krallar ve soylular alaya alınır; “aşağı” olan ile “yukarı” olan yer değiştirir. Bu nedenle karnavalesk yalnız bir eğlence değil, kültürel ve politik bir gerilim boşalmasıdır.
Modern çağda bu estetik; tiyatro, çizgi roman, sinema, sokak festivalleri, komedi programları ve sosyal medya kültüründe yeni biçimler kazanmıştır. İnternet mem’leri, stand-up sahneleri ve kamusal protesto performansları karnavaleskin güncel yansımaları olarak okunur.
Rus edebiyat kuramcısı, düşünür ve kültür teorisyeni Mikhail Mikhailoviç Bakhtin (1895–1975), dilin, söylemin ve toplumsal etkileşimin doğasına dair 20. yüzyılın en etkili kavramlarını geliştiren kuramsal bir figürdür. Kronotop, çokseslilik (polifoni) ve karnavalesk gibi kavramlarıyla hem edebiyat kuramını hem de kültürel çalışmalar alanını kökten dönüştürmüştür.
Bakhtin, Dostoyevski üzerine yazdığı çığır açıcı incelemesinde romanın tek bir mutlak bilinçten değil, birbirine karşı konumlanan çoklu bilinçlerden oluştuğunu savunmuş; bu yaklaşım modern anlatı çözümlemelerinin temel taşlarından biri hâline gelmiştir.
Sovyet dönemindeki politik baskılar, çalışmalarının uzun süre gölgede kalmasına neden olmuş; ancak 1960’lardan itibaren hem Avrupa’da hem Amerika’da geniş yankı uyandırmış ve bugün hâlâ kültür kuramının merkezinde yer almaktadır.
► Karnavalesk neden “tersyüz edilmiş dünya” olarak tanımlanır?
Çünkü karnaval zamanında toplumun hiyerarşileri geçici olarak çöker. Kral soytarıya, soytarı krala dönüşür; kutsal olan sıradanlaşır, sıradan olan kutlanır. Bu tersyüz ediş, hem eleştirel hem yaratıcı bir özgürlük alanı açar.
► Grotesk beden karnavaleskte neden bu kadar önemlidir?
Bakhtin’e göre beden büyütülmüş, abartılmış, parçalı ve taşkın hâliyle toplumsal baskılara karşı yaşam enerjisinin ifadesidir. Yemek, içmek, gülmek, doğurmak gibi altbedensel imgeler otoriteyi sarsan bir neşe üretir.
► Karnavalesk politik midir?
Dolaylı bir politikadır: doğrudan bir manifesto değil, ama otoritenin ve resmî söylemin mizahla çözüldüğü bir alan yaratır. Baskıcı dönemlerde karnavalesk, halkın nefes alma ve eleştiri üretme biçimine dönüşür.
► Popüler kültürde karnavaleskin modern karşılıkları neler?
Rio Karnavalı’ndan Cadılar Bayramı’na, dünyanın dört bir yanındaki LGBTİQ+ onur yürüyüşlerinden stand-up mizahına kadar geniş bir yelpazede etkisi görülür. Politik protestolarda kullanılan kostümler ve performanslar da bu geleneğin çağdaş örnekleridir.
► Karnavalesk yalnızca Batı kültürüne özgü bir kavram mı?
Hayır. Bakhtin Batı kaynaklı bir okumadan yola çıksa da benzer “tersyüz zamanları” Asya, Afrika ve Orta Doğu kültürlerinde de bulunur: Nevruz’daki ateş ritüelleri, Hıdırellez’in taşkın şenliği, Holi Festivali’nin renkli kaosu bu mantığa yakındır.
Sinemada Fellini’nin barok abartısı, Emir Kusturica’nın taşkın Balkan sahneleri, Almodóvar’ın renkli ve sınırları zorlayan karakterleri karnavaleskin modern sinemasal izdüşümleridir.
Edebiyatta Salman Rushdie, Bulgakov ve Orhan Pamuk’un bazı romanlarında karnavalesk öğeler belirgindir.
Günümüzde dijital platformlardaki absürt komedi, beden ve kimlik oyunları da bu estetikten beslenir.
Karnavalesk, yalnızca bir festival ruhu değil, toplumların içsel gerilimlerini dönüştüren yaratıcı bir boşalma alanıdır. Gülmenin ve grotesk bedenin gücüyle kurucu normları sarsar, alternatif bir dünya ihtimalini hissettirir. Bu yüzden hem politik, hem estetik, hem de antropolojik açıdan vazgeçilmez bir kavramdır.
► KARNAVAL
► MİZAH
► DADAİZM
► POSTMODERN SANAT
► TOPLUMSAL BELLEK
