Bir günlüğüne her şey tersine döner: Krallar dilenci olur, soytarılar filozof. Karnaval, yalnızca bir şenlik değil; toplumsal yapıya yöneltilmiş teatral bir sorudur.
Karnaval (İng: Carnival, Alm: Karneval, Fr: Carnaval), genellikle Hristiyan toplumlarda Lent (Oruç dönemi) öncesinde kutlanan, maskeler, kostümler, geçit törenleri, danslar ve müziklerle bezeli çok renkli bir şenliktir. Ancak anlamı yalnızca eğlenceyle sınırlı değildir: Karnaval, zamanın ve düzenin geçici olarak askıya alındığı, rollerin ters yüz edildiği, sembolik bir “toplumsal devrim” alanıdır.
Kelimenin kökeni Latince “carne vale” (eti bırak) ifadesine dayanır. Bu yönüyle karnaval, oruç öncesi son bir ‘bedensel özgürlük’ anı olarak görülür. Ancak tarih boyunca dinsel, politik ve estetik anlamları dönüşerek çok katmanlı bir kültürel forma evrilmiştir.
Karnaval geleneği Orta Çağ Avrupa’sına dayanır. Özellikle Katolik ülkelerde yaygınlaşmıştır. Antik Roma’daki Satürnalia şenliklerinin devamı olarak da yorumlanır.
Rönesans ve Barok dönemlerde şehir meydanlarında düzenlenen karnavallar, hem halk kültürünü hem iktidar temsillerini sahneye taşır.
20. yüzyılda Rus edebiyat kuramcısı Mihail Bahtin, karnavalı yalnızca bir eğlence değil, kültürel bir eleştiri biçimi olarak tanımlar. Bahtin’e göre karnaval, resmi kültürün hiyerarşisine karşı halkın yarattığı “karşı-kültür”dür. Maskeler ve tersine çevirmeler, toplumun gerçek yüzünü görünür kılar.
Bugün Brezilya Rio Karnavalı, Venedik Karnavalı, New Orleans Mardi Gras gibi etkinlikler, bu geleneğin çağdaş ve turistik versiyonlarını temsil eder.
► Karnaval neden maskeyle kutlanır?
Maske, kimliğin geçici olarak askıya alındığı, bireyin toplum içindeki rollerden kurtulabildiği sembolik bir araçtır. Maskeyle herkes başkası olabilir – ve bu, sosyal hiyerarşilerin sorgulanmasına yol açar.
► Karnaval yalnızca Hristiyan kültürlere mi aittir?
Hayır. Benzer “tersine dünya” ritüelleri, farklı coğrafyalarda da görülür. Nevruz, Şamanist kutlamalar, Roma Satürnalia’sı, antik Yunan’daki Dionysos şenlikleri gibi pek çok örnek, benzer işlevlere sahiptir.
► Bahtin’in ‘karnaval’ kavramı neden önemlidir?
Çünkü Bahtin’e göre karnaval, resmî kültüre karşı halkın yarattığı eleştirel bir alan sunar. Karikatür, parodi, grotesk beden imgeleri karnavalesk üslubun araçlarıdır. Bu da edebiyatta Rabelais gibi yazarların yorumlanmasında anahtar işlev görür.
► Karnavalda beden neden bu kadar merkezîdir?
Çünkü karnaval, bedensel olanın (yeme, içme, cinsellik, dans) yüceltildiği bir alandır. Bedenin sınırları, şekilleri ve arzuları sahneye çıkar. Bu yönüyle normatif beden politikalarına bir meydan okumadır.
► Modern karnavallar hâlâ bu işlevi sürdürüyor mu?
Kısmen. Günümüzde birçok karnaval ticarileşmiş olsa da, LGBTQ+ yürüyüşlerinden sokak festivallerine uzanan geniş bir “karnavalesk ifade alanı” hâlâ diridir. Maskeler farklılaşsa da özgürlük arayışı sürmektedir.
Karnaval teması edebiyatta, tiyatroda ve sinemada sıkça karşımıza çıkar.
Shakespeare’in On İkinci Gece ya da Fırtına oyunlarında, kimlik değişimleri ve rollerin ters yüz edilmesi, karnavalesk bir atmosfer yaratır.
Ray Bradbury’nin Something Wicked This Way Comes adlı romanında karanlık bir karnaval, çocuklukla yüzleşmenin alegorisi olur.
Terry Gilliam’ın sineması da grotesk, absürd ve karnavalesk ögelerle yüklüdür.
Günümüz müzik festivalleri, cosplay etkinlikleri ve sokak sanatı da modern karnavalesk mecralar olarak değerlendirilebilir.
Karnaval, hem bir kaçış hem bir yüzleşmedir. Düzenin bozulduğu, maskelerin takıldığı ama hakikatin belirdiği o eşsiz andır. Maskenin altındaki yüz değil, maskeyle ortaya çıkan hakikattir önemli olan. Bu yüzden karnaval, yalnızca kutlama değil; kültürel bir aynadır.
► BEDEN POLİTİKALARI
► RIO KARNAVALI
► GHOSTFACE
► KIZILMASKE
► TOPLUMSAL YAPILAR
