Karl Popper, 20. yüzyılın en etkili bilim filozoflarından biridir. Onun en çok bilinen katkısı, bilimsel bilginin doğasını tanımlamak için ortaya attığı “yanlışlanabilirlik” (falsifiye edilebilirlik) ilkesidir. Bir iddia, ancak yanlışlanabiliyorsa bilimsel sayılabilir. Popper’a göre bilim, mutlak doğrular üretmez; sürekli kendini sorgulayan, hataya açık ve ilerlemeye açık bir sistemdir.
Karl Popper, 1902 yılında Viyana’da doğmuştur. Babası, mesleği avukatlık olan ancak aynı zamanda edebiyat, felsefe, sosyal ve siyasi konulara derin ilgi duyan bir entelektüeldi. Annesi ise müziğe tutkun bir aileden gelmektedir. Popper, kültürel açıdan zengin ve görkemli bir ev ortamında yetişmiştir.
Ancak Birinci Dünya Savaşı sonrası, Viyana’daki yaşam koşulları dramatik biçimde değişmiştir. Babası birikimlerinin çoğunu kaybetmiş, aile görkemli evlerini terk ederek kullanılmayan bir askeri hastanenin öğrenci evine dönüştürülmüş bir bölümüne taşınmak zorunda kalmıştır. Bu dönem, Popper’ın sosyalist gruplarla ilgilendiği ve siyasi değişim arayışlarına katıldığı dönemdir.
Popper, Viyana Üniversitesi’nde eğitim gördüğü sırada Marksizm ve sol görüşlü hareketlerle yoğun biçimde ilgilenmiştir. Ancak bir öğrenci ayaklanmasından sonra bu görüşlerle arasına mesafe koymuştur. Eğitiminde başlangıçta tarih, edebiyat, psikoloji ve felsefe gibi çeşitli konularda dersler almış, zamanla fizik ve matematiğe odaklanmıştır.
Tam zamanlı bir ortaokul öğretmeni olarak hayatını kazanırken, bilimsel bilgi üzerine düşünmeye devam etmiş, yazılarını öncelikle yayımlamak için değil, düşüncelerini sistemleştirmek amacıyla kaleme almıştır. Bu dönemde Viyana Çevresi ile tanışmış; mantıksal pozitivizmle yakın temas kurmuş ancak bu görüşleri eleştirmekten geri durmamıştır.
Aynı zamanda, çocukları korumaya yönelik sosyal çalışmalar yürüten Alfred Adler’in çevresinde etkinliklerde bulunmuş, besteci Arnold Schoenberg’in kurduğu Özel Dinletiler Derneği’ne devam etmiştir.
Popper’ın entelektüel yaşamında iki temel sorun belirgindir:
Gerçek bilim ile sahte bilim nasıl ayırt edilir?
Freud, Marx ve Adler’in teorilerinin her şeyi açıklayabildiği için çürütülemez olduğuna; buna karşın Einstein’ın genel görelilik teorisinin yanlışlanabilir yapısına dikkat çekmiştir. Bu fark, Popper’ın bilim anlayışını temellendiren dönüm noktasıdır.
Bilimsel keşif nasıl işler?
Ona göre bilim, doğrulamalarla değil, çürütmelerle ilerler. Bilim insanları teorileri ampirik olarak yanlışlanabilir tahminler olarak ortaya koyar ve bu tahminler sürekli test edilerek çürütülmeye çalışılır. Bilim, böylece bir “deneme-yanılma süreci” ile gelişir.
1937 yılında, Avrupa’da yükselen Nazizm tehdidi nedeniyle Avusturya’dan ayrılmış, Yeni Zelanda’da Canterbury Üniversitesi’nde çalışmaya başlamıştır. 1946 yılında İngiltere’ye taşınmış, London School of Economics’te bilimsel yöntem ve mantık profesörü olmuştur. 1965’te şövalyelik nişanına layık görülmüş, 1969’da emekli olmuş ancak 1994’teki ölümüne dek aktif bir yazar, konuşmacı ve düşünür olarak çalışmalarına devam etmiştir.
En bilinen eserleri: The Logic of Scientific Discovery (1934), The Open Society and Its Enemies (1945), Conjectures and Refutations (1963)
✅ Bilgi mutlak değil, ilerleyen bir süreçtir
✅ Demokrasi, tartışma ve açık toplum değerlerini savunur
✅ Totalitarizmin her türlüsüne karşıdır
Bir önermenin ya da teorinin yanlışlanabilir olması, onun bilimsel olmasının ön koşuludur.
“Bir önerme, onu geçersiz kılabilecek bir durum tasavvur edilebiliyorsa bilimsel olabilir.”
“Bütün kuğular beyazdır.”
→ Siyah bir kuğu bulunduğunda yanlışlanır → bilimsel
“Evrenin her yerinde sevgi vardır.”
→ Gözlemlenemez, çürütülemez → metafizik / poetik ama bilimsel değil
Popper, düşünsel yolculuğunun başlarında mantıkçı pozitivist gelenekle yakın temas kurmuş, akılcılığı ve bilimi en az Viyana Çevresi filozofları kadar önemsemiştir. Ancak kısa sürede, onların önerdiği doğrulanabilirlik ilkesinin bilimsel bilgiye sınır koymakta yetersiz kaldığını fark etmiş ve bu yaklaşıma bir alternatif geliştirmiştir.
Popper’ın felsefeye en büyük katkılarından biri, bilimi sözde bilimden ve metafizikten ayıracak yeni bir ölçüt önermesidir. Viyana Çevresi’ne göre bilimsel söylem, anlamlılığı duyusal doğrulanabilirliğine dayanan söylemdi. Popper bu tanımlamaya da, çözüm girişimine de karşı çıkar. Ona göre bilginin değeri, kanıtla değil, yanlışlanma riskiyle ölçülmelidir.
Bilgeliğin ve entelektüel dürüstlüğün gereği, doğrulanması mümkün olmayan iddialardan uzak durmaktır.
Mantıksal pozitivistlerin aksine Popper, bir teoriyi bilimsel yapan şeyin doğrulanabilir olması değil, onun yanlışlanabilir (falsifiye edilebilir) olması gerektiğini savunur.
Evrensel bir önerme (örneğin “Tüm kuğular beyazdır”) tek bir siyah kuğu gözlemiyle çürütülebilir.
Ancak bu önerme ne kadar gözlem yapılırsa yapılsın kesin olarak doğrulanamaz.
→ Doğrulama ve yanlışlama arasında mantıksal bir asimetri vardır.
Bu nedenle Popper’a göre bilimsel bilgi, geçici olarak kabul edilebilecek, sürekli sınanmaya açık riskli hipotezler üzerine kurulmalıdır.
Bir teoriyi “bilimsel” kılan şey, çürütülmeye açık olmasıdır.
Popper bu çerçevede bilimin karşı karşıya olduğu en temel metodolojik sorunu “sınır koyma problemi” olarak adlandırır:
Yani, bilim ile bilim olmayanı ayıracak güvenilir ölçüt nedir?
✅ Bilimsel bir kuram, yanlış çıkma potansiyeli taşıyan iddialar içerir.
✅ Bu kuramlar, gözleme açık, test edilebilir ve çürütülebilir tahminler ileri sürmelidir.
✅ Eğer bir teori hiçbir koşulda yanlışlanamıyorsa, bilimsel değildir.
Popper, bu ilkeyle bilimi metafizik, mitoloji ve sözde bilimden ayrıştırmaya çalışır.
Popper, bilimsel yöntemin “ortadan kaldırma” ilkesine dayandığını savunur ve bu süreci üç aşamada açıklar:
1. Problem:
– Bilinen bir şeyin artık geçerli olmadığını fark etme hali.
2. Çözüm Denemeleri:
– Hipotezler ve teoriler geliştirme süreci.
3. Ortadan Kaldırma (Eleştiri):
– Teorileri deneye, eleştiriye ve çürütmeye tabi tutma süreci.
Bu çerçevede insan, artık yalnızca dış dünyanın müdahalesiyle değil; kendi aklının eleştirisiyle bilgiyi dönüştürür. Bilimsel düşüncenin gücü, bu aktif yıkım ve yeniden kurma kapasitesindedir.
Bilim insanı, kuramını savunmak için değil; onu çürütmek için uğraşmalıdır.
Popper, bazı iddiaların anlamsız olmadığını, ancak yanlışlanabilir olmadıkları için bilimsel de olmadıklarını belirtir:
✅ “Tanrı nedeni olmayan nedendir.”
✅ “Nevroz, çocukluk travmalarının sonucudur.”
✅ “Evrenin her yerinde sevgi vardır.”
Bu tür önermeler anlamlı olabilir, ancak onları test edebilecek olası bir gözlem yoktur. Aynı şey mantık ve matematik önermeleri için de geçerlidir:
“Bugün hava güneşlidir ya da değildir.”
→ Bu önerme, doğru olsa da dünya hakkında empirik bir bilgi sağlamaz.
Popper’ın yaklaşımına göre bir teori:
✅ Ancak çürütülme girişimlerine direnç gösterebildiği sürece geçici olarak kabul edilir.
✅ En fazla, “şimdilik yanlışlanmamış” olabilir.
✅ Bu teoriler “yüksek oranda desteklenmiş” olsa bile, asla kesin doğrular değildir.Popper için bilim, birikim değil, elemeyle ilerleyen bir evrimdir.
Gözlem değil, hipotez önceliklidir.
→ Bilim, doğrudan deneyim değil; önce bir iddia, sonra test sürecidir
Doğrulama değil, çürütme önemlidir.
→ “Teoriyi doğrulayan örnekler” değil, onu çürütecek tek bir örnek belirleyicidir
Teori, sürekli sınanmalıdır.
→ Bilimsel bilgi, kesin değil; en iyi geçici bilgidir
Bilimsel olmak, “her zaman yanılabilir olmak” demektir.
Psikanaliz: Her durumu kendi içinde açıklayabildiği için çürütülemez
Marksizm: Her tarihsel gelişmeye uyarlanabildiği için yanlışlanamaz
Astroloji: Öngörüleri belirsiz, her sonuca uyarlanabilir
Popper, bu sistemlerin iç tutarlılığı olsa da bilimsel olmadıklarını savunur. Çünkü:
“Her şeyi açıklayabilen, aslında hiçbir şeyi açıklayamıyordur.”
Karl Popper sadece bilimle değil, siyasetle de ilgilenmiştir.
✅ Kapalı toplumlar (totaliter sistemler) eleştirilir
✅ Açık toplumlar ise eleştiriye açık, çoğulcu, demokratik sistemlerdir
✅ Platon, Hegel ve Marx gibi “tarihsiciliği” savunan düşünürleri eleştirir
→ Çünkü onlar “tarihin gidişatı” adına dogmaları meşrulaştırırlar
Açık toplum: Sürekli yanlışlanmaya hazır bir siyasal yapı
Kitap Dünyasında:
Bilimsel Araştıranın Mantığı – Karl Popper
Açık Toplum ve Düşmanları – Karl Popper
Belgesel ve Akademik Medya:
BBC Reith Lectures – Açık toplum üzerine konuşmaları
Popper vs Kuhn – Bilim felsefesi tartışmaları
YouTube’da “Falsifiability explained” başlıklı videolar dizisi
Sosyal Medyada:
“Bu teori test edilebilir mi?” tartışmalarında sıkça anılan bir figür
Bilimle komplo teorisi ayrımında referans isim
Popper, bilimsel bilgiye olan inancımızı sorgulatmaz; ama onun koşullarını sertleştirir.
Doğru olmanın değil, çürütülebilir olmanın değerini öğretir. Bu yüzden onun mirası yalnızca bilimde değil, özgürlükte de saklıdır.
“Mutlak doğru yoktur; ama sonsuz yanılma hakkı vardır.” – Popper
Bu madde ilginizi çektiyse aşağıdakilere de göz atabilirsiniz:
