Hakikate ulaştığını iddia eden kapalı toplumlar, sorgulayan bireyi tehdit olarak görür. Popper’a göre ise toplumlar ancak eleştiriye açık olduklarında özgürleşir. Açık toplum, yanılabilirliğin ve değişimin erdem sayıldığı bir düzendir.
“Açık toplum” (open society), Avusturyalı filozof Karl Popper’ın, özellikle The Open Society and Its Enemies (1945) adlı eserinde geliştirdiği bir kavramdır. Popper’a göre açık toplum, bireyin eleştirme, sorgulama ve değiştirme hakkına sahip olduğu, dogmalara değil, akla ve tartışmaya dayanan bir toplumsal yapıdır.
Kapalı toplumlar ise gelenek, otorite veya ideolojiye dayanır; bireyi baskılar, eleştiriyi bastırır ve değişimi tehdit olarak görür. Açık toplum, bu bağlamda tarihin gidişatını değil, insan iradesini merkeze alan bir özgürlük projesidir.
Popper’a göre açık toplum, bireylerin eleştiri ve sorgulama hakkına sahip olduğu, iktidarın mutlak değil denetlenebilir olduğu bir toplumsal yapıdır. Böyle toplumlarda bilim, düşünce, sanat ve siyaset serbestçe tartışılabilir; dogmalar ve otoriteler sorgulanabilir. Açık toplum, “doğrunun kutsandığı” değil, “doğrunun sürekli gözden geçirilebildiği” bir ortamdır. Bu da ancak çoğulculuk, ifade özgürlüğü ve kurumların şeffaflığıyla mümkündür.
Popper, totaliter rejimlerin yükselişine bizzat tanıklık etmiş, 20. yüzyılın karanlık dönemlerini yaşamış bir filozoftur. Nazizme, Stalinizme ve her türlü dogmatik ideolojiye karşı geliştirdiği bu fikir, bir korunma refleksi olarak da görülebilir. Ona göre, tarihin “zorunlu yasaları” olduğunu öne süren sistemler —ister faşist ister komünist— kaçınılmaz olarak bireyi ezer. Oysa tarih, bireylerin eleştirileri ve tercihleriyle şekillenir. Açık toplum, bu özgürlüğün zemini ve teminatıdır.
Popper’ın meşhur “hoşgörü paradoksu” burada devreye girer. Ona göre, hoşgörü, hoşgörüsüzlüğe karşı sınırsız olamaz. Eğer toplum, aşırı hoşgörü adına hoşgörüsüz ideolojilere sınırsız alan tanırsa, bir süre sonra bu ideolojiler özgürlüğü yok eder. Bu yüzden açık toplum, sadece “her şeyi tartışmaya açık” değil; aynı zamanda “özgürlüğü yok etmek isteyen düşüncelere karşı dirençli” de olmalıdır. Aksi takdirde açık toplum, kendi kendini fesheder.
Bugün sosyal medya çağında herkesin fikrini özgürce dile getirebildiği bir ortam var gibi görünüyor. Ancak bu özgürlük bazen dezenformasyon, kutuplaşma ve linç kültürü gibi olgularla iç içe geçebiliyor. Popper’ın uyardığı gibi, eleştiri kültürü yerini sadece “karalama” ya da “dogmatik kampçılık” kültürüne bırakırsa, bu açık toplumun ruhuna aykırı olur. Bu nedenle Popper’ın modeli, bugün de geçerliliğini korur ama yeni teknolojik ve kültürel dinamiklere karşı yeniden yorumlanması gerekir.
Popper’a göre bireyin özgürlüğü, ancak kurumsallaşmış eleştiri mekanizmalarıyla korunabilir. Yani özgürlük, sadece “istediğini söyleme” hakkı değildir; aynı zamanda “yanlış olduğunu düşündüğünü dile getirme ve onu değiştirme” sürecidir. Bağımsız yargı, özgür basın, bilimsel yöntem, çok partili siyaset gibi unsurlar açık toplumun temelidir. Bu kurumlar sayesinde birey, yalnızca “özgür olduğunu sanmaz” — gerçekten korunur, görünür ve etkili hâle gelir.
Yanılabilirlik İlkesi: Bilgi, asla mutlak değildir; yalnızca yanlışlanabilir iddialar bilimsel kabul edilir.
Eleştirel Rasyonalizm: İlerleme ancak sürekli eleştiri ve düzeltme ile mümkündür.
Tarihsel Determinizm Eleştirisi: Marx ve Platon gibi düşünürlerin “tarihin yasaları” fikrine karşı çıkar.
Toplumun Korunması: Açık toplumun kendini kapalı toplumlara karşı savunması gerekebilir (paradoks of tolerance).
Eleştirilebilir İktidar: Hiçbir kurum ya da lider kutsal değildir.
Basın ve Bilgi Özgürlüğü: Bilginin dolaşımı toplumsal denetimi mümkün kılar.
Hukukun Üstünlüğü: Kişiye göre değil, kurala göre işleyen bir adalet sistemi
Demokratik Tartışma Kültürü: Çoğulculuk, fikir farklılıklarının zenginlik sayılması
Kurumsal Değişebilirlik: Hiçbir sistem, eleştiriye kapalı değildir.
Kitap Dünyasında
The Open Society and Its Enemies – Karl Popper’ın tarihselcilik eleştirisi ve özgürlük savunusu
Enemies of the Open Society – George Soros’un devam ettirdiği açık toplum felsefesi tartışmaları
Democracy and Its Crisis – A. C. Grayling: Açık toplumun günümüzde karşılaştığı tehditler
Sinemada ve Dizilerde
The Lives of Others – Kapalı bir toplumda bireysel sorgulamanın trajik etkileri
Good Night, and Good Luck – Medyanın özgürlüğü savunduğu bir dönemin hikâyesi
Mr. Smith Goes to Washington – Demokratik sistemin içindeki eleştiri potansiyelini gösteren klasik
Oyun Dünyasında
Papers, Please – Kapalı sistemde bireysel etik ve özgürlük gerilimi
Democracy Serisi – Açık toplumun işleyişini simüle eden strateji oyunları
We the Revolution – Devrim sonrası toplumda adalet, kaos ve denge arayışı
Popper’ın açık toplum anlayışı, sadece bir siyaset teorisi değil; aynı zamanda bir ahlaki duruştur. “Her şeyi bilebiliriz” diyen dogmaların yerine, “yanılabiliriz ama düzeltebiliriz” diyen bir mütevazılık koyar. Açık toplum, hakikatin değil, hakikat arayışının ortak zeminidir.
Bu madde ilginizi çektiyse aşağıdaki maddelere de göz atabilirsiniz:
