Ne bir yasa metninde yer alır, ne bir mahkeme kararında. Ama her adaletsizliğin ardından fısıldayan bir sestir kamu vicdanı — adaletin görünmez nabzı.
Kamu vicdanı (İng. Public Conscience; Alm. Öffentliches Gewissen; Fra. Conscience Publique), bireysel ahlakın ötesinde, toplumun ortak adalet duygusunu ve ahlaki refleksini ifade eder.
Bir topluluğun, olaylara yalnız hukukî değil, etik bir sezgiyle tepki verme biçimidir.
Yasalar yazılıdır; vicdan ise sezgisel. Yasalar değişebilir; vicdan, bir toplumun tarihsel belleğinde yavaşça şekillenir.
Kamu vicdanı kavramı, özellikle 18. ve 19. yüzyıl düşüncesinde belirginleşir. Jean-Jacques Rousseau’nun Toplum Sözleşmesi’nde ima ettiği “genel irade” (volonté générale), bu kavramın felsefi köklerinden biridir.
Fransız Devrimi sırasında “vicdan” artık bireyin değil, kamunun sözcüsü hâline gelir.
Hukuk felsefesinde Émile Durkheim, toplumsal düzenin “kolektif bilinç” ile sağlandığını söyler; kamu vicdanı bu bilincin moral yüzüdür.
20. yüzyılda ise Hannah Arendt, toplu suçların ortasında “düşünme yetisini kaybeden toplumlar”ın kamu vicdanını da yitirdiğini yazar.
Bugün, sosyal medya çağında kamu vicdanı, mahkeme kararlarından önce tepki veren, kimi zaman adaleti hatırlatan, kimi zaman adaleti linçe dönüştüren kolektif bir ses hâline gelmiştir.
Kamu vicdanı gerçekten var mıdır, yoksa soyut bir kavram mıdır?
Varoluşu somut değil ama etkisi gerçektir. Bir toplum, “herkesin bildiği ama kimsenin yazmadığı” bir adalet ölçüsüne sahipse, işte o kamu vicdanıdır.
Kamu vicdanı ile hukuk aynı şeyi mi temsil eder?
Hayır. Hukuk düzen kurar, kamu vicdanı o düzenin ahlaki anlamını sorgular. Hukuk susar, vicdan fısıldar.
Kamu vicdanı her zaman doğru mu hükmeder?
Değildir. Toplumsal duyguların baskın olduğu dönemlerde kamu vicdanı, linç psikolojisine dönüşebilir. Yine de o duygunun varlığı, toplumun hâlâ bir adalet arayışında olduğunu gösterir.
Kamu vicdanı hangi olaylarda ortaya çıkar?
Genellikle adalet duygusunun sarsıldığı, yasanın adil ama kalbin ikna olmadığı anlarda: faili meçhuller, savaşlar, toplumsal eşitsizlikler, çevre tahribatları…
Kamu vicdanı öldürülebilir mi?
Baskı altında susturulabilir, ama öldürülemez. Çünkü her toplum, kendi sessiz tanıklarını içinde taşır. Kamu vicdanı, o sessizliğin derinliğinde varlığını sürdürür.
Sinemada 12 Angry Men (1957) ya da Erin Brockovich (2000) gibi filmler, kamu vicdanının yargı mekanizmasına nasıl karşı ses olabileceğini anlatır.
Türkiye sinemasında Yazı Tura ya da Babam ve Oğlum gibi filmler, adaletin duygusal yüzünü, yani kamu vicdanını temsil eder.
Sosyal medya çağında ise kamu vicdanı, hashtag’lerle yankılanan dijital bir bilinç formuna dönüşmüştür.
Kamu vicdanı, toplumun kalbinde atan görünmez bir mahkemedir.
Yasa metinleri biter, kanunlar değişir, ama vicdanın yankısı sürer.
Bazen bir anne ağıdı, bazen bir gazete manşeti, bazen tek bir kelimeyle — “adalet” — yeniden can bulur.
