Eğer kim olacağınızı bilmeden bir toplum düzeni kurmak zorunda olsaydınız, nasıl bir sistem tasarlardınız? Zengin mi, yoksul mu, kadın mı, göçmen mi, sağlıklı mı, engelli mi olacağınızı bilmeden… Rawls’a göre, adaletin ölçüsü tam da bu bilinmezlikte yatar.
Cehalet peçesi (veil of ignorance), Amerikalı filozof John Rawls’un A Theory of Justice (1971) adlı eserinde geliştirdiği temel bir düşünce deneyidir. Rawls, adil bir toplumun nasıl kurulabileceğini sormakla yetinmez; bu soruyu cevaplarken kullanılan yöntemin de adil olması gerektiğini savunur.
Bu bağlamda cehalet peçesi, bireylerin toplumsal konumlarını, sınıflarını, yeteneklerini, inançlarını, cinsiyetlerini ya da şans faktörlerini bilmedikleri varsayımsal bir “orijinal durum” önerir. Bu peçenin ardında, insanlar yalnızca genel insan bilgisine sahiptirler; ama kendi bireysel avantajlarını ya da dezavantajlarını bilmezler.
Orijinal Durum: Tüm bireylerin eşit ve rasyonel olarak konumlandığı başlangıç noktası.
Cehalet Peçesi: Kimin ne olacağını bilmediği, bu nedenle tarafsız kararlar alabildiği düşünsel perde.
Adalet İlkeleri:
– Özgürlük İlkesi: Herkesin temel hak ve özgürlüklerde eşitliği.
– Farklılık İlkesi: Sosyal ve ekonomik eşitsizliklerin yalnızca en dezavantajlıların yararınaysa meşruluğu.
Rawls’a göre bu iki ilke, cehalet peçesi ardında bir araya gelen bireylerce rasyonel olarak kabul edilecek en adil düzeni verir.
Tarafsızlık Sağlar: Kendi çıkarımızı bilmiyorsak, kararlarımız daha evrensel olur.
Empati Yaratır: Kendimizi en kırılgan konumda hayal etmemizi sağlar.
Kurumsal Tasarımı Etkiler: Eğitim, sağlık, vergi gibi alanlarda adalet merkezli reformlar önerir.
Siyasi Meşruiyet Aracı: Kararların toplumun genel faydasına mı, yoksa belirli çıkar gruplarına mı hizmet ettiğini sorgulatır.
Kitap Dünyasında
A Theory of Justice – John Rawls’un adalet anlayışını sistematik biçimde ortaya koyduğu başyapıt
Justice: What’s the Right Thing to Do? – Michael Sandel: Rawls’un teorisini eleştirel ve erişilebilir şekilde açıklayan modern klasik
The Righteous Mind – Jonathan Haidt: Ahlaki yargılarda cehalet ve taraflılığın rolü üzerine
Sinemada ve Dizilerde
The Good Place – Karakterlerin ölüm sonrası cezalandırılması ya da ödüllendirilmesi, cehalet peçesi metaforuyla örtüşür
Gattaca – Genetik determinizmin olmadığı bir başlangıç noktası hayali
The Hunger Games – Kayırılmış bir üst sınıfın, olasılık eşitliğini yok saydığı bir toplum yapısı
Oyun Dünyasında
Frostpunk – Kimin hayatta kalacağına karar verirken etik ve adalet duygusunun sınandığı distopik bir deneyim
Democracy Serisi – Toplum politikaları belirlenirken adalet ilkesine göre hareket etmeye çalışan bir yönetim simülasyonu
Papers, Please – Kişisel çıkarlar ile etik ilkeler arasında seçim yapmak zorunda bırakılan bir karakter
Rawls’un cehalet peçesi düşünce deneyi, “adil toplum” fikrini soyut bir ideali değil, denenebilir ve evrenselleştirilebilir bir ilkeyi temel alarak inşa etmeye çalışır. Bu yaklaşım, adaleti yalnızca eşitlik değil; aynı zamanda eşitsizlikler karşısında etik sorumluluk olarak ele alır. Kim olduğunu bilmeden adil olmayı seçmek, gerçek adaletin ilk adımıdır.
Bu madde ilginizi çektiyse aşağıdaki maddelere de göz atabilirsiniz:
