Bazı yapılar resmî değildir ama izleri resmî kayıtlardan daha kalıcıdır.
JİTEM, Türkiye yakın tarihinin en çok konuşulan ama en az kabul edilen örgütlerinden biridir.
JİTEM (İng. Gendarmerie Intelligence and Counter-Terror Organization; Alm. Nachrichtendienst und Terrorismusbekämpfungsorganisation der Gendarmerie; Fra. Organisation de Renseignement et de Lutte Contre-le-Terrorisme de la Gendarmerie), Jandarma Genel Komutanlığı bünyesinde 1980’li yılların sonlarında oluşturulduğu iddia edilen, resmî statüsü bulunmayan bir istihbarat ve kontra-terör yapılanmasıdır.
Adı, özellikle Güneydoğu Anadolu’da 1990’larda yaşanan zorla kaybetmeler, faili meçhul cinayetler ve köy boşaltmalarıyla birlikte anılır. Resmî belgelerde uzun süre varlığı reddedilse de, emekli askerlerin ifadeleri, dava dosyaları ve tanık anlatımları, JİTEM’in fiilî bir örgüt olarak faaliyet gösterdiğini ortaya koymuştur.
JİTEM’in kuruluşuna dair ilk iddialar 1987 yılına dayanır.
PKK ile mücadelede “etkin istihbarat” gerekçesiyle kurulan bu gizli birim, kısa sürede hukuk dışı yöntemlerle çalışan, itirafçılardan, koruculardan, emekli subaylardan ve sivil unsurlardan oluşan bir ağ hâline geldi.
1990’larda Diyarbakır, Mardin, Batman ve Silopi gibi illerde yürütülen operasyonlarda çok sayıda sivilin gözaltına alınmadan ortadan kaybolması, bölgedeki insanlar için “beyaz Toros” imgesini JİTEM’le eş anlamlı kıldı.
2000’lerde açılan JİTEM davaları, örgütün kurucularından olduğu öne sürülen Arif Doğan ve sahadaki uygulamalarıyla tanınan Cemal Temizöz gibi isimleri yargı önüne çıkardı. Ancak bu davaların büyük kısmı beraatle sonuçlandı; “cezasızlık” JİTEM tartışmasının sürekliliğini garantiledi.
2010’lardan itibaren resmî belgelerde “JİTEM” adı geçmez oldu, fakat yapının yöntemleri ve kadrolarının farklı güvenlik yapılanmaları içinde yaşamaya devam ettiği iddiaları sürmektedir.
► JİTEM’in resmî bir kuruluşu var mıydı?
Hayır. Hiçbir kanun maddesi veya yönetmelik JİTEM’i tanımlamaz. Ancak birçok tanık ifadesi, birimlerin jandarma karargâhlarında yer tuttuğunu, maaş ve lojistik desteğin resmî kanallardan sağlandığını gösterir.
► Faaliyet alanı neydi?
PKK’ye karşı istihbarat toplamak, “psikolojik harp” yürütmek ve gerektiğinde “operasyonel eylemler” gerçekleştirmekti. Bu eylemler çoğu zaman hukuk sınırlarını aşıyor, yargısız infazlara dönüşüyordu.
► “Beyaz Toros” neden JİTEM’le özdeşleşti?
Tanıklara göre, 1990’larda çok sayıda kişi sivil plakalı beyaz Toros araçlara bindirilerek kayboldu. Bu araçlar, JİTEM operasyonlarının görünür simgesi hâline geldi.
► JİTEM hakkında açılan davalar sonuçlandı mı?
Diyarbakır, Cizre, Mardin ve Ankara’da yürütülen davalar 2010’ların ortasında beraatle bitti. Mahkemeler örgüt varlığını “delil yetersizliği” gerekçesiyle tespit edemedi.
► Bugün JİTEM’in mirası nasıl devam ediyor?
Güvenlik politikalarında “özel yetkili birimler”, “sivil istihbarat ağları” ve özel askerî şirketler aracılığıyla JİTEM’in mantığı, farklı biçimlerde yaşamaktadır. “Devletin görünmeyen eli” artık yalnız kırsalda değil, bürokratik dille de varlığını sürdürmektedir.
JİTEM, Türkiye sinemasında ve edebiyatında karanlık dönemin sembolüdür.
Miraz Bezar’ın Min Dît filminde beyaz Torosların gölgesi, gazeteci bir ailenin infaz sahnesiyle birleşir. Mehmet Eroğlu’nun romanlarında, “devlet içi devlet”in sessiz şiddeti olarak belirir. Belgesel sinemada Nezahat Gündoğan’ın İki Tutam Saç – Dersim’in Kayıp Kızları filminde, JİTEM’in travmatik mirası dolaylı biçimde tartışılır.
Cumartesi Anneleri’nin Galatasaray Meydanı’ndaki sessiz oturuşlarında, JİTEM yalnızca bir örgüt değil, unutulmayan bir yokluk biçimi olarak temsil edilir.
JİTEM, Türkiye’de devlet ile hukuk dışı güç arasındaki geçirgen sınırın adı hâline gelmiştir.
Bir güvenlik aygıtı olarak doğmuş, bir korku kavramına dönüşmüştür.
Bugün ne resmîdir ne tamamen gayrimeşru; ama hâlâ bir hafıza olarak varlığını sürdürür.
JİTEM’i anlamak, yalnız geçmişi değil, devletin kendini nasıl meşrulaştırdığını anlamaktır.
► SİYAH HELİKOPTERLER
► DERİN DEVLET
► MAFYA DEVLET
► ŞİDDET
► AMERİKA’NIN SUÇ DOSYASI
