Bir yanda kadim bir tanrı, öte yanda mitolojik bir figür, gökyüzünde bir yıldız ve yerde bir şehir: Hürmüz, çok anlamlı bir kültürel düğümdür.
Hürmüz (İng: Hormuz, Alm: Hormus, Fr: Hormuz), kökeni Zerdüşt inancına dayanan kadim bir kavramdır. Anlam evreni oldukça geniştir: 1) Zerdüşt dininde iyilik, ışık ve hakikatin tanrısıdır; 2) Gökbilimde Müşteri (Jüpiter) gezegeninin eski adlarından biridir; 3) Türk ve Moğol mitolojisinde göksel bir varlık olarak yer alır; 4) İran’ın güneyinde Basra Körfezi kıyısında yer alan stratejik bir şehir ve boğazın adıdır.
Tüm bu anlamlar bir araya geldiğinde Hürmüz, hem göksel hem dinsel hem de jeopolitik katmanlar taşıyan eşsiz bir simgeye dönüşür. Tek bir kelimeyle anlatılamayacak kadar çok dile, coğrafyaya ve inanca dokunur.
Zerdüştlük’te, Hürmüz (ya da Ahura Mazda), dualist evren anlayışının iyiliği temsil eden tarafıdır. Ona karşılık kötülüğün tanrısı olarak Ahriman (Angra Mainyu) yer alır. Işığın ve hakikatin yaratıcısı olarak Hürmüz, dünyanın ve evrenin düzeninden sorumludur. Zerdüştilikte her şey bu iki varlık arasındaki kozmik mücadeleyle açıklanır.
Gökyüzünde, “Hürmüz” adı, tarihte Jüpiter gezegenini tanımlamak için de kullanılmıştır. Astrolojik bağlamda bu gezegen, genişleme, bilgelik ve iyilikle ilişkilendirilir. Bu da Zerdüştî Hürmüz ile anlam birliği kurar.
Türk-Moğol mitolojisinde, Hürmüz, “Hormosta”, “Kurbustan” veya “Kürmez” gibi adlarla anılır. Bu figürler genellikle göksel varlıklar, koruyucu ruhlar ya da iyilik tanrıları olarak tasvir edilir. Altay mitolojisindeki Tengricilik etkisiyle bu isimler zamanla farklı halk inançlarında birleşmiş ve yer yer karışmıştır.
Coğrafyada ise, Hürmüz adı, İran’ın güneyinde, Basra Körfezi girişindeki dar boğaza ve çevresindeki adalara verilen isimdir. Hürmüz Boğazı, dünya petrol ticaretinin büyük bölümünün geçtiği stratejik bir geçittir. Antik çağlardan beri, bu bölge hem ticaret yolları hem de medeniyetler arası temas açısından büyük öneme sahiptir.
► Zerdüşt dinindeki Hürmüz ile diğer tek tanrılı dinlerin Tanrısı arasında ilişki var mı?
Evet. Zerdüştîlik, tek tanrılı dinlerin öncülü olarak kabul edilir. Ahura Mazda (Hürmüz), iyilik ve düzen tanrısı olarak Yahudilikteki Yehova, Hristiyanlıktaki Tanrı ve İslam’daki Allah kavramlarıyla benzerlik gösterir. Bazı araştırmacılar, Zerdüştlüğün bu dinler üzerinde etkili olduğunu savunur.
► Hürmüz adı neden farklı mitolojilerde benzer şekillerde görülüyor?
Çünkü tarih boyunca Orta Asya, İran ve Anadolu kültürleri iç içe geçmiştir. Göçler, fetihler ve ticaret yolları, tanrı adlarının, kutsal figürlerin ve kavramların birbirine karışmasına neden olmuştur. Hürmüz, bu kültürel etkileşimin güzel bir örneğidir.
► Hürmüz Boğazı neden bu kadar önemli?
Çünkü dünya petrolünün yaklaşık üçte biri bu boğazdan taşınır. İran ile Arap Yarımadası arasındaki bu dar geçit, jeopolitik gerginliklerin merkezindedir. Antik çağlardan beri ticaretin, korsanlığın ve deniz savaşlarının sahnesidir.
► Mitolojik Hürmüz’ün göksel kökeni neyle açıklanır?
Hem Zerdüştî Ahura Mazda hem de Moğol mitolojisindeki Hormusta figürü, gökyüzüyle ilişkilidir. Bu tanrılar, yıldızlar ve gezegenlerle özdeşleştirilmiş; ışık, bilgi ve koruma gibi niteliklerle donatılmıştır. Jüpiter’in “Hürmüz yıldızı” olarak anılması da bu göksel bağın yansımasıdır.
► Bugün Hürmüz adı neyi temsil ediyor?
Bugün Hürmüz, çok katmanlı bir simgedir. İran’da bir şehir, jeopolitik bir geçit, antik bir tanrı, mitolojik bir koruyucu ve kültürel bir hafıza izidir. Aynı zamanda dinler tarihinin, kozmolojinin ve siyaset coğrafyasının iç içe geçtiği bir terimdir.
Hürmüz figürü doğrudan kurgusal eserlere sık yansımasa da, etkisi dolaylıdır. Örneğin, Ahura Mazda kavramı, Assassin’s Creed, Prince of Persia gibi oyunlarda ve fantastik evrenlerde referans olarak karşımıza çıkar. Hürmüz Boğazı ise casus filmleri ve jeopolitik anlatılarda sık sık kullanılan bir mekândır.
Tiyatro ve sinema alanında, daha önce ele aldığımız “Yedi Kocalı Hürmüz” karakteri, ismini muhtemelen bu çok anlamlı isimden ödünç almıştır — mizah yoluyla güçlü ve kadim bir adı yeniden kurmak için.
Hürmüz, bir tek anlamdan ibaret değildir. Dinî bir inancın kurucu tanrısı, yıldızların adı, mitolojik bir güç, stratejik bir geçit ve hatta teatral bir kahramandır. Bu yüzden Hürmüz üzerine düşünmek, inançla coğrafyanın, kültürle iktidarın, geçmişle bugünün kesişiminde yürümek gibidir.
► HERMETİZM
► GNOSTİSİZM VE GİZLİ BİLGELİK
► AHURA
► POPÜLER KÜLTÜR
► TANRILARIN ARABALARI
