Hijyen takıntısı, bireyin sürekli olarak mikroplardan, kirden, hastalıktan korunma arzusu içinde olması ve bu yüzden aşırı temizlik davranışları göstermesiyle tanımlanır. Psikiyatride bu durum genellikle obsesif kompulsif bozukluk (OKB) kapsamında değerlendirilir. Kişi tekrar tekrar ellerini yıkayabilir, evini saatlerce temizleyebilir, dış dünyayla temas kurmaktan kaçınabilir. Ancak bu davranışlar sadece fiziksel hijyenle değil, zihinsel ve duygusal güvenlik ihtiyacıyla da ilgilidir.
Modern toplumlarda hijyen, yalnızca sağlıkla değil, aynı zamanda ahlak, düzen, kontrol ve statüyle de ilişkilendirilir. Dolayısıyla hijyen takıntısı, sadece bireysel değil, kültürel ve ideolojik bir zemine de oturur.
Tarih boyunca temizlik kavramı hem kutsal hem de sosyal olarak tanımlanmıştır. Antik Yunan’da bedenin temizliği, tanrılara yakınlık sayılırken; Orta Çağ Avrupa’sında suyla temas hastalık kaynağı olarak görülüyordu. 19. yüzyılda Louis Pasteur ve Ignaz Semmelweis gibi bilim insanlarının bakterileri keşfetmesiyle “mikrop teorisi” yaygınlaştı ve hijyen modern tıbbın merkezine oturdu.
Ancak bu gelişmeyle birlikte “temiz olmak” yalnızca fiziksel değil, toplumsal kabul ve ahlaki üstünlük anlamı da kazandı. Bugün hâlâ bazı reklamlar, temizlik ürünlerini “daha iyi anne”, “daha iyi komşu”, “daha başarılı birey” gibi ideallerle özdeşleştirir.
Hijyenine önem veren kişi, düzenli ve makul temizlik alışkanlıklarına sahiptir; davranışları gündelik işlevlerini aksatmaz. Ancak hijyen takıntısı olan bireylerde temizlik bir zorunluluk hâlini alır, kaygıyı bastırmak için sürekli tekrar eder. Ellerini 20 kez yıkamak ya da başkasının dokunduğu eşyaya temas edememek gibi davranışlar, artık işlevsel değil kompulsiftir. Temizlik, amaç değil, zihinsel rahatlama için bir araç hâline gelir.
En çok obsesif kompulsif bozukluk (OKB) ile ilişkilendirilir. Kişi, mikroplardan ya da kirli olma ihtimalinden yoğun bir kaygı duyar (obsesyon) ve bu kaygıyı azaltmak için sürekli temizlik yapar (kompulsiyon). Aynı zamanda genel anksiyete bozukluğu, sağlık anksiyetesi (hipokondri) ve travma sonrası stres bozukluğu gibi durumlarla da kesişebilir. Pandemi gibi kolektif travmalar da bu davranışları tetikleyebilir.
Hijyen, birçok kültürde yalnızca sağlık değil, erdem olarak görülür. “Temizlik imandandır” gibi söylemler, hijyeni ahlaki bir değerle ilişkilendirir. Modern reklamcılık da “kusursuz anne”, “hijyenik çalışan”, “ferah ev kadını” imgeleriyle temizlik takıntılarını teşvik eder. Böylece birey, temizliğin ötesinde bir normlara uyum gösterme savaşına girer. Hijyen, kişisel tercihten ziyade kültürel baskıya dönüşür.
Evet. Aşırı temizlik ürünleri, cilt bariyerine zarar verebilir; egzamaya, dermatite ve solunum sorunlarına yol açabilir. Ayrıca çocuklukta fazla hijyenik ortamda büyümek, bağışıklık sistemini zayıflatabilir. Bu, “hijyen hipotezi” olarak bilinir: Bağışıklık sistemi mikroplarla yeterince karşılaşmazsa, alerjiler ve otoimmün hastalıklar artabilir. Temizlik iyidir; fazlası bağışıklığı tembelleştirir.
Tedavi, genellikle bilişsel davranışçı terapi (BDT) ile yapılır. Kişi, obsesif düşüncelerini fark eder ve temizlik davranışlarını yönetmeyi öğrenir. Gerekirse maruz bırakma terapisi uygulanır; bu, kişinin korktuğu kirli durumlarla kontrollü şekilde karşılaşmasını sağlar. İleri vakalarda ilaç tedavisi (özellikle SSRI grubu antidepresanlar) de destekleyici olabilir. En önemlisi: Bu, utanılacak değil, yönetilebilir bir durumdur.
Kitap Dünyasında
Bit Palas – Elif Şafak’ın 2002 yılında yayımlanan bu romanında, “Hijyen Tijen” adında, obsesif temizlik takıntısı olan bir karakter yer alır. Hijyen Tijen, apartmanındaki çöp kokusuna karşı aşırı duyarlılığı ve temizlik saplantısıyla dikkat çeker.
“The Man Who Couldn’t Stop” (David Adam) – OKB deneyimlerini kişisel ve bilimsel bir anlatıyla sunar.
Sinemada ve Dizilerde
As Good As It Gets (1997) – Jack Nicholson’ın canlandırdığı karakterin hijyen ve simetri takıntıları.
Monk (2002-2009) – Takıntılarıyla mücadele eden ama son derece zeki bir dedektifin hikâyesi.
Müzikte
“Cleanin’ Out My Closet” (Eminem) – Simgesel olarak kişisel geçmişi temizleme arzusunu işler.
Tiyatro ve Diğer Sanat Alanlarında
Çağdaş tiyatroda hijyen takıntısı, özellikle pandemiden sonra “mikro korku” metaforlarıyla yeniden gündeme gelmiştir.
Hijyen, hayat kurtaran bir alışkanlık olabilir. Ancak hijyen takıntısı, kişinin yaşam kalitesini düşüren, sosyal ilişkilerini bozan ve psikolojik sağlığını tehdit eden bir durum hâline gelebilir. Temizlik üzerinden kontrol sağlamak isteyen birey, aslında dış dünyaya duyduğu güvensizliğe karşı korunma refleksi geliştirir. Modern çağın anksiyete üretiminde hijyen, hem çare hem bahanedir.
