Soyut bir hukuk fikrinden önce gelen şey, yazılı kuraldı. Hammurabi Kanunları, iktidarın adaletle sınandığı en eski metinlerden biri olarak, hukuku ilk kez kamusal bir yüzle tanıştırdı.
Hammurabi Kanunları (İng. Code of Hammurabi; Alm. Codex Hammurapi; Fra. Code de Hammurabi), MÖ 18. yüzyılda Babil Kralı Hammurabi tarafından hazırlatılan ve yaklaşık 282 maddeden oluşan, tarihin en eski kapsamlı yazılı hukuk metinlerinden biridir.
Kanunlar, siyah bazalt bir stelin üzerine çivi yazısıyla kazınmış; en üst bölümde Hammurabi’nin, adalet tanrısı Şamaş’tan yasaları aldığı sahne tasvir edilmiştir. Bu görsel anlatım, hukukun kaynağını ilahî meşruiyetle ilişkilendirir.
Hammurabi Kanunları, Mezopotamya’da hukukun keyfî olmaktan çıkarılıp kamusal, ilan edilmiş ve bağlayıcı hâle getirilmesinin simgesidir. “Güçlünün zayıfı ezmemesi” iddiasıyla başlayan metin, aslında sınıflı bir toplumun hukuk anlayışını yansıtır.
Kanunlar; köle, özgür yurttaş ve aristokrat ayrımını açıkça gözetir. Aynı fiil, farklı sınıflar için farklı cezalar doğurur. Bu durum, modern eşitlik fikrinden uzak olsa da, dönemine göre hukukun öngörülebilirliği açısından belirleyici bir adımdır.
Metin, Orta Doğu hukuk geleneğini derinden etkilemiş; Tevrat’taki bazı hukukî düzenlemelerle yapısal benzerlikler göstermiştir. Bugün Louvre Müzesi’nde sergilenen stel, yalnızca bir hukuk belgesi değil, iktidar tarihinin de maddi tanığıdır.
► Hammurabi Kanunları “ilk hukuk” mudur?
Hayır. Daha eski Sümer kanunları vardır; ancak Hammurabi Kanunları, kapsamı ve sistematik yapısıyla öne çıkar.
► “Göze göz, dişe diş” ilkesi neyi ifade eder?
Cezanın, işlenen fiille orantılı olması gerektiğini savunur. Bu ilke, keyfî cezaların sınırlandırılmasını amaçlar.
► Kanunlar herkese eşit miydi?
Hayır. Toplumsal statü, cezanın türünü ve ağırlığını belirlerdi.
► Hammurabi bu kanunları neden taşa kazıttı?
Kalıcı, değiştirilemez ve herkesçe görülebilir kılmak için. Hukuk, gizli değil ilan edilmiş olmalıydı.
► Bu kanunlar modern hukukun temeli sayılır mı?
Doğrudan değil; ancak yazılı hukuk, kamuya açıklık ve norm fikri açısından önemli bir eşiktir.
Hammurabi Kanunları, hukuk fakültelerinde “hukukun başlangıcı” başlığıyla anılır; belgesellerde, müze anlatılarında ve tarih kitaplarında sıklıkla referans verilir. “Göze göz” ilkesi, güncel adalet tartışmalarında hâlâ mecaz olarak kullanılır.
Hammurabi Kanunları, adaletin mutlak eşitlik değil, düzen üzerinden tanımlandığı bir çağın ürünüdür. Bugünün değerleriyle sert, hatta zalim görülebilir; ancak hukukun yazıya dökülmesi, keyfîliğin sınırlandırılması ve iktidarın kuralla bağlanması bakımından tarihsel bir dönüm noktasıdır.
