Beden bir makineyse, zihin onun içindeki görünmeyen operatör müdür? Gilbert Ryle bu soruya net bir yanıt verir: Hayır! Zihin, makinenin içinde yaşayan bir “hayalet” değildir. Çünkü o soru, zaten yanlış bir düşünme biçiminin ürünüdür.
Gilbert Ryle (1900–1976), 20. yüzyılın önde gelen İngiliz filozoflarından biridir. Analitik felsefe ve özellikle zihin felsefesi alanına katkılarıyla tanınır. Ryle, The Concept of Mind (1949) adlı eserinde, geleneksel zihin-beden ayrımına meydan okuyarak, Descartesçı “ikiciliği” eleştirir.
Onun bu eleştirisi, “hayalet makine” (ghost in the machine) metaforuyla özetlenmiştir.
Ryle’a göre, klasik felsefe (özellikle Descartes), insanı iki ayrı tözden oluşan bir varlık gibi düşünür:
Zihin: Düşünen, hisseden, karar veren
Beden: Uzamda yer kaplayan, hareket eden
Bu yaklaşım, zihni bedenden tamamen ayrı bir varlık gibi görür.
Ryle, bu görüşü “kategori hatası” olarak niteler.
Kategori hatası nedir?
Bir şeyi, ait olmadığı kavramsal çerçeveye sokarak anlamaya çalışmak.
Örneğin:
“Üniversite binalarını, öğrencileri ve sınıfları gördüm, peki üniversite nerede?”
Burada “üniversite”, zaten tüm bu unsurların ilişkisinden doğan bir sistemdir; ayrı bir nesne değildir.
Aynı şekilde, “zihin” de bedenin işlevlerinden bağımsız, ayrı bir varlık değildir.
Davranışçı Yaklaşım: Zihinsel süreçler, gözlemlenebilir davranışlar ve eğilimlerle tanımlanmalıdır.
Zihin-Beden Bütünlüğü: Düşünmek, planlamak, hissetmek gibi eylemler, yalnızca içsel değil; davranışsal bağlamda anlaşılabilir.
İçsel Tiyatronun Eleştirisi: Zihin, “bir şeylerin olduğu içsel bir sahne” değil, etkileşimli ve toplumsal bir beceriler bütünüdür.
Ryle’ın amacı, felsefeyi soyut “zihin” tartışmalarından çıkarıp, dil, davranış ve bağlam temelli bir zemine oturtmaktır.
Bilgisayar ve yapay zekâ felsefesi: Zihin, algoritmalarla mı açıklanır? Yoksa beden-zihin birlikteliği mi esastır?
Psikoloji ve eğitim: Zihinsel süreçlerin yalnızca içsel değil; davranışsal bağlamda da değerlendirilmesi
Bilişsel bilim: Kavramsal netlik ve tanımlamada kategori hatasından kaçınma ihtiyacı
Felsefi mizah: Ryle’ın eseri, yalnızca eleştirel değil, aynı zamanda esprili ve ironiktir
Kitap Dünyasında
The Concept of Mind – Gilbert Ryle: Zihin-beden ikiliğinin radikal eleştirisi
Descartes’ Error – Antonio Damasio: Duygular ve beden olmadan zihnin anlaşılamayacağına dair nörolojik destek
Being You – Anil Seth: Bilinç ve beden ilişkisine dair modern nörobilimsel yaklaşımlar
Sinemada ve Dizilerde
Ex Machina – Zihin ve yapay zekânın bedenlenme sorunu
Ghost in the Shell – “Zihnin bedenden bağımsız olabilirliği” sorunsalına doğrudan gönderme
Westworld – Bilinç, davranış ve kimlik arasındaki geçişkenlik üzerine bir sorgulama
Oyun Dünyasında
Detroit: Become Human – Düşünen makineler, hisseden bedenler: insan nedir?
SOMA – Bilinç aktarımı ve kimliğin maddi olmayan yönlerinin sorgusu
The Talos Principle – Zihin, beden ve algoritmik düşünce arasındaki çatışmalar
Gilbert Ryle’ın “hayalet makine” eleştirisi, zihin felsefesini yalınlaştırmaz; daha derin bir berraklık kazandırır. Çünkü belirsizliği ortadan kaldırmak değil; kavramları yerli yerine koymak ister. Ryle’a göre zihin bir gizem değil; yanlış sorularla büyütülmüş bir gölgedir.
Bu madde ilginizi çektiyse aşağıdaki maddelere de göz atabilirsiniz:
