Ne tam anlamıyla sanat, ne de tamamen karşıt… Fluxus, her şeyin sanat, herkesin sanatçı olabileceği iddiasıdır.
Fluxus, 1960’ların başında ortaya çıkan ve sanatın geleneksel biçimlerine karşı çıkan, disiplinlerarası, deneysel ve anarşik bir sanat hareketidir. Latince “akış” anlamına gelen “fluxus” kelimesi, bu hareketin sabit, kalıcı, kutsal ve piyasaya dayalı tüm sanat anlayışlarını yıkma arzusunu dile getirir.
Hareketin öncüsü Litvanya doğumlu Amerikalı sanatçı George Maciunas’tır. Onun etrafında şekillenen bu kolektif yapı, başta New York, Almanya ve Japonya olmak üzere çok sayıda ülkede etkin olmuştur.
Fluxus’un temel ilkeleri arasında; sanatla hayat arasındaki sınırları silmek, sanat nesnesini değil, süreci, fikri ve deneyimi önemsemek, izleyiciyi yalnızca tüketici değil, katılımcı yapmak yer alır.
Müzik, performans, görsel sanatlar, tiyatro, yazı ve hatta sessizlik bu hareketin iç içe geçtiği alanlardır. Fluxus, Duchamp’ın hazır nesnelerinden beslenmiş; ama onun ötesine geçerek sanatı bir yaşam pratiğine dönüştürmeyi hedeflemiştir. Onlara göre sanat sadece müze duvarlarına asılmaz; bir sokak eylemi, bir yemek tarifi ya da bir mektup da sanat olabilir.
George Maciunas kimdir?
George Maciunas (1931–1978), Fluxus hareketinin kurucusu ve teorisyeni kabul edilen Litvanya kökenli Amerikalı bir sanatçı, tasarımcı ve kültürel organizatördür.
Sanat eğitimi aldıktan sonra mimarlık ve grafik tasarım alanlarında da çalışan Maciunas, 1960’ların başında New York’ta ve Avrupa’da gerçekleştirdiği etkinliklerle Fluxus’u kolektif bir hareket hâline getirdi.
Maciunas’ın en belirgin yönü, sanatla hayatı ayıran tüm sınırları yok etme arzusu ve bunu grafik diliyle sistematize etmesidir. “Fluxus Manifestosu” ve “Fluxus Taksonomileri” gibi metinlerle hareketin teorik çerçevesini belirledi.
Aynı zamanda sanatçıları bir araya getiren yayıncı, küratör ve tasarımcıydı. Onun sayesinde Fluxus yalnızca bir fikir değil, somut bir uluslararası ağ hâline geldi.
Fluxus sanatçıları kimlerdir?
Fluxus bir sanat akımından çok katılımcı bir kültürel platform olduğu için, hareketin üyeleri çok farklı disiplinlerden ve ülkelerden gelen isimlerden oluşur. İşte öne çıkan bazı Fluxus sanatçıları:
Yoko Ono: Performans sanatının öncüsü, kavramsal işler ve “event score”larla tanınır.
Nam June Paik: Video sanatının kurucusu kabul edilir. Televizyon, ses ve performansı birleştirdi.
Joseph Beuys: Almanya’da etkili olan sanatçı, “herkes sanatçıdır” anlayışıyla Fluxus’un felsefesine katkı sundu.
Dick Higgins: “Intermedia” kavramını geliştirdi; Fluxus’un teorik derinliğine katkıda bulundu.
Ben Vautier, Wolf Vostell, La Monte Young, Alison Knowles, Ay-O, Takako Saito, Emmett Williams gibi isimler de Fluxus içinde önemli roller oynadı.
Fluxus’un en önemli özelliği, “sanatçı kimdir?” sorusunu açıkta bırakmasıydı—katılım, kimlikten daha önemliydi.
Fluxus sanat mıdır?
Bu soruya Fluxus’un kendisi şu şekilde cevap verir: “Eğer sanat olarak adlandırılabiliyorsa, artık Fluxus değildir.”
Fluxus, sanatın ne olduğu kadar ne olmadığıyla da ilgilidir. Galeri, müze, küratör, sanat nesnesi gibi modern sanatın kurum ve sınırlarını reddeder.
Bu nedenle bazı eleştirmenler Fluxus’u “sanat karşıtı sanat” (anti-art) olarak tanımlar. Ancak bu bir yıkım değil, alternatif bir yaratımdır. Sanatın yalnızca estetik bir nesne değil, bir eylem, bir fikir, bir süreç olabileceğini savunur. Yani Fluxus, “sanat” tanımını radikal biçimde genişletir; bu genişletme bazılarına göre onu sanattan çıkarır, başkalarına göre sanatı özgürleştirir.
Fluxus ile kavramsal sanat ilişkisi nedir?
Fluxus ve kavramsal sanat, 1960’ların başından itibaren paralel şekilde gelişen ve zaman zaman kesişen iki farklı sanat yaklaşımıdır.
Benzerlikleri:
Her ikisi de sanat nesnesinden çok fikri önceler. Süreç, bağlam ve izleyici katılımı ön plandadır. Geleneksel sanat kurumlarına ve estetik anlayışlara karşıdırlar. Performans, metin, ses ve günlük nesneleri sanatın bir parçası olarak kullanırlar.
Farkları:
Fluxus, daha anarşik, oyunbaz, ironik ve kolektif bir yapıdadır; “yaşamla sanatın birleşmesi” idealini taşır. Kavramsal sanat ise genellikle daha teorik, bireysel ve felsefi bir dil kullanır; sanatın tanımını sorgulayan entelektüel bir tavır içerir.
Özetle, kavramsal sanat bir düşünce deneyi gibiyken, Fluxus bir yaşam pratiğidir. Ama bu ikisi sıklıkla iç içe geçmiş, birbirini beslemiştir.
Fluxus, 1960’ların başında hem sanat dünyasındaki kurumsallaşmaya hem de modernizmin “ciddi” estetik diline tepki olarak doğdu.
İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde Avrupa ve ABD’de sanat, giderek galeri-müze eksenli, koleksiyoner odaklı bir pazar hâline gelmişti.
Bu atmosferde, George Maciunas gibi sanatçılar, sanatın yeniden oyun, fikir, katılım ve yaşam merkezli olması gerektiğini savundu.
Fluxus, bu nedenle hem siyasi bir eleştiri, hem de günlük yaşamın sanatsallaşması yönünde bir çağrıydı. Sanat sadece üretilecek değil; paylaşılacak, hatta yok edilebilecek bir deneyim olmalıydı.
Fluxus, sanatçının ayrıcalıklı bir özne olduğunu reddeder. Marcel Duchamp’ın başlattığı bu anlayışı daha da ileri taşıyarak, sanatın yaratıcılık kapasitesi bakımından herkese açık olduğunu savunur.
Maciunas’a göre, “sanat” bir sınıf ya da meslek değil, bir yaşam biçimidir. Bu yüzden Fluxus sanatçıları, sıradan nesnelerle, sıradan mekânlarda, sıradan insanlarla sanat üretmişlerdir.
Böylece sanatçı, elinde fırça olan değil; bir mektup yazan, bir tarifi dağıtan, bir sandviç paylaşan kişiye dönüşür.
Bu düşünce, günümüzde YouTube videolarından sokak performanslarına kadar geniş bir alanda yankı bulmaktadır.
Her iki hareket de sanat karşıtı sanat anlayışını benimser; absürtlük, mizah, rastlantı ve ironi gibi ortak araçlar kullanır.
Ancak önemli farklar şunlardır:
Dadaizm, Birinci Dünya Savaşı’nın yıkımı karşısında doğan karamsar bir başkaldırıdır; nihilisttir, yıkıcıdır.
Fluxus, İkinci Dünya Savaşı sonrasının yeniden inşa ve iyimserlik döneminde ortaya çıkar; daha oyunbaz, katılımcı ve şifa arayan bir dildir.
Dada daha çok bireysel isyan içerirken, Fluxus topluluk temelli bir estetik eylem önermektedir.
Özetle, Dadaizm’in öfkesinden Fluxus’un mizahına geçilir—ama her ikisi de sanatın kutsallığını bozma derdindedir.
Kesinlikle evet. Bugün birçok sanat biçimi—özellikle performans sanatı, katılımcı işler, video art, sosyal etkileşimli projeler—Fluxus’un açtığı yoldan ilerlemektedir.
Ayrıca TikTok videoları, flash mob gösterileri, sokak sanatları, çevrimiçi deneysel işler, hatta bazı
NFT projeleri bile Fluxus’un “her şey olabilir”, “her yer sahnedir” anlayışını sürdürüyor.
Sanatın gündelik yaşama karışması, sanat nesnesinin yerine anı, etkileşimi, ironi ve müdahale ruhunu koyması Fluxus’un bugünkü kalıcılığını sağlar.
Çünkü Fluxus, bir estetik biçim ya da tarz değil; bir duruş, bir pratik, hatta bir hayat felsefesidir.
Resim, heykel, müzik, şiir, sinema, tiyatro gibi ayrımları reddeder. Kurumsal kimlikleri, unvanları ve kalıpları önemsemez. Dolayısıyla onu bir “akım” gibi tarif etmek, kendi ruhuna aykırı olur. Fluxus’un kendisi zaten buna karşı çıkar:
“Fluxus bir şey değildir. Belki her şeydir. Ama en çok da, ‘ne olmadığını’ bilmektir.”
Bu yüzden Fluxus, sanat tarihinde değil; akışkan, geçici ve kolektif hafızada yaşamaya devam eder.
Kitap Dünyasında:
Dick Higgins – Fluxus Experience: Hareketin kurucularından biri olan Higgins’in teorik ve otobiyografik anlatımı.
Ken Friedman – The Fluxus Reader: Fluxus’un tarihine, felsefesine ve estetik anlayışına dair en kapsamlı kaynaklardan biri.
Jon Hendricks – Fluxus Codex: Arşiv niteliğindeki bu kitap, Fluxus sanatçılarının işler, objeler ve manifestolarını bir araya getirir.
Sinemada ve Dizilerde:
How to Draw a Bunny (2002): Fluxus sanatçısı Ray Johnson’ın hayatı ve ölümünü belgesel/deneysel bir tarzla anlatır.
Sanat tarihi belgesellerinde Fluxus, genellikle dada, sürrealizm ve kavramsal sanatla birlikte ele alınır.
Netflix dizilerinde ya da bağımsız film estetiğinde Fluxus’un etkileri, özellikle “sanat yaşamın ta kendisidir” fikrinde görülür.
Video Oyunlarında:
Fluxus’un doğrudan işlendiği bir oyun olmamakla birlikte, Everything, Journey, Untitled Goose Game gibi alışılmış yapıları bozan oyunlarda Fluxus ruhu hissedilir.
Oyuncuya “ne yapılacağını” değil, “nasıl hissedeceğini” düşündüren oyunlar Fluxus’un deneyim odaklı yaklaşımına yakındır.
Tiyatro ve Diğer Sanat Alanlarında:
Happening, body art ve performans sanatı Fluxus’tan doğrudan etkilenmiştir.
Yoko Ono’nun Cut Piece adlı performansı, seyircinin sanat eserini keserek yok ettiği bir Fluxus manifestosudur.
Günümüzde sokak sanatları, kent eylemleri ve anti-form hareketleri hâlâ Fluxus’un damıtılmış biçimleri olarak sürmektedir.
Fluxus, yalnızca bir sanat hareketi değil; sanatçılığı ortadan kaldıran bir çağrıdır. Kurumsallaşmış sanat dünyasına, akademik sanat söylemine ve piyasa sistemine karşı yöneltilmiş bir ironidir. Onlara göre sanat, bir vitrinde sergilenmez—bir durakta, bir mektupta, bir kayıtta, bir sessizlikte saklıdır. Bugün NFT’lerden TikTok performanslarına kadar genişleyen “herkes sanatçı olabilir” düşüncesi, Fluxus’un mirasıdır. Çünkü sonunda tüm biçimler akışkandır—fluxus’tur.
Bu madde ilginizi çektiyse aşağıdaki başlıklara da göz atabilirsiniz:
► DADAİZM
► ESTETİK
► ANARŞİZM
► YERALTI EDEBİYATI
