Bazı yarışlar baştan kaybedilir. Fırsat eşitliği, bu kaderi değiştirme çabasıdır.
Fırsat eşitliği (Equality of opportunity), tüm bireylerin cinsiyet, etnik köken, ekonomik durum, engellilik durumu veya sosyal statü gibi dışsal etkenlere bağlı olmaksızın aynı başlangıç koşullarına sahip olması gerektiğini savunan ilkesel bir yaklaşımdır. Bu kavram özellikle eğitim, istihdam ve siyaset gibi alanlarda önem taşır. Bir toplumda fırsat eşitliği varsa, insanlar yetenek ve çabalarına göre yükselebilir; yoksa, doğdukları yer ve koşullar onları sınırlayan bir yazgıya dönüşebilir.
Tarihsel olarak, fırsat eşitliği düşüncesi Aydınlanma çağıyla birlikte sistematik biçimde dile getirilmeye başlanmıştır. John Locke, Jean-Jacques Rousseau ve daha sonra John Stuart Mill gibi isimler, bireyin özgür iradesini desteklemekle birlikte, başlangıç koşullarındaki dengesizliklerin bu özgürlüğü gölgelediğini vurgulamışlardır. Modern hukuk sistemlerinde “ayrımcılıkla mücadele” yasaları, bu ilkenin pratikte karşılık bulmasını hedefler. Ancak gerçek eşitliğin sağlanması yalnızca yasal düzenlemelerle değil, yapısal değişimlerle de ilgilidir.
Fırsat eşitliği genellikle “sonuç eşitliği” ile karıştırılır. Oysa aralarındaki fark önemlidir: Sonuç eşitliği, tüm bireylerin aynı çıktılara ulaşmasını amaçlarken; fırsat eşitliği, herkesin bu çıktılara ulaşma imkânına sahip olmasını sağlar. Başka bir ifadeyle, eşitlik herkesin aynı ayakkabıyı giymesi değil, herkese ayak numarasına uygun ayakkabının sunulmasıdır.
Toparlamak gerekirse… Eğitim, istihdam, terfi, temel haklar, kaynak dağılımı ve diğer alanların; yaş, cinsiyet, dini inanç, etnik köken, siyasi görüş gibi yetenek, performans ve iş yapma kapasitesi ile ilgili olmayan diğer bireysel karakteristiklerden bağımsız olarak tüm vatandaşların erişimine eşit düzeyde açık olmasıdır.
Fırsat eşitliği, Liberalizm ile birlikte hayatımıza girmiş olan bir ilkedir. Fırsat eşitliği kavramı, din, dil, ırk ve cinsiyet ayrımı yapılmaksızın her bireye aynı ve eşit hakların tanınması anlamına gelir.
Fırsat eşitliği; aynı hukuki durumda bulunup da eşit muamele görme hakkına sahip kişiler arasında bir imkan ya da hizmetten yararlanabilme veya bir statüye girme gibi hususlarda haklı bir neden olmadığı sürece herhangi bir ayrım ya da farklı bir uygulama yapılamayacak olmasını ifade eder.
Ekonomik alanda fırsat eşitliği, bireyin karşısına çıkan fırsatları değerlendirmede diğer bireylerle bir tutulması demektir. Örneğin iş başvurusu yapan kişiler arasından yapılacak olan tercih, iltimas değil liyakat odaklı olmalıdır.
Eğitimde fırsat eşitliği, her bireyin potansiyelini ortaya çıkarabilmesi ve yükseltmesini vurgular. Sosyal sınıf, cinsiyet, etnik köken veya diğer demografik unsurların bireyin eğitim haklarını kısıtlamasını engeller. Çünkü bu kavramın temel prensibi erişimdir.
Fırsat eşitliği ile sonuç eşitliği arasındaki fark nedir?
Fırsat eşitliği, herkesin aynı koşullarda yarışa başlayabilmesini hedeflerken; sonuç eşitliği, herkesin yarış sonunda benzer çıktılara ulaşmasını amaçlar. Fırsat eşitliği, bir öğrencinin kaliteli eğitime erişebilmesini savunur; sonuç eşitliği ise her öğrencinin benzer notlar almasını arzulayabilir. Dolayısıyla fırsat eşitliği özgürlüğü korurken, sonuç eşitliği kimi zaman bireysel farkları göz ardı etme riskini taşır. İdeal bir toplumda, fırsat eşitliği sağlanır; gerisi bireyin yetenek ve emeğine kalır.
Eğitimde fırsat eşitliği neden bu kadar kritik?
Çünkü eğitim, bireyin kendini gerçekleştirmesi ve toplum içinde yükselebilmesi için en güçlü araçlardan biridir. Ancak yetersiz kaynaklar, öğretmen eksikliği, bölgesel farklar ya da dijital uçurum gibi faktörler bu eşitliği bozar. Aynı sınava giren çocuklardan biri günde 3 öğün yemek yiyip özel ders alırken, diğeri geceyi sobasız bir odada geçiriyorsa bu adil bir yarış değildir. Eğitimde fırsat eşitliği, toplumun en yoksul bireyine de hayal kurma hakkı tanımaktır.
Fırsat eşitliği özel sektörde nasıl sağlanabilir?
Özel sektörde fırsat eşitliği sağlamak için işe alımda anonim CV’ler kullanmak, çeşitlilik ve kapsayıcılık politikaları benimsemek, engelliler, kadınlar ve etnik azınlıklar için destek programları uygulamak gerekir. Performansa dayalı ilerleme sistemleri, liyakat odaklı kariyer planlamaları ve ücret şeffaflığı gibi uygulamalar, fırsat eşitliğini somutlaştırır. Eşitliğin olmadığı bir iş dünyası, yalnızca adaletsiz değil, aynı zamanda verimsizdir.
Fırsat eşitliği toplumsal barış için neden önemlidir?
Çünkü insanların sistem tarafından dışlandığını hissettiği yerlerde öfke, güvensizlik ve kutuplaşma artar. Fırsat eşitliği yalnızca bireysel bir hak değil, aynı zamanda toplumsal bir yapıştırıcıdır. Her bireyin sisteme güven duyması, barışın temelidir. Kendini gerçekleştirebileceğine inanan bireyler; daha az şiddet, daha çok katılım üretir. Oysa fırsatlar belirli grupların tekelindeyse, toplumsal çürüme başlar.
Yasal eşitlik varsa, fırsat eşitliği neden hâlâ sağlanamıyor?
Çünkü yasal eşitlik “kâğıt üzerindeki eşitlik”tir. Oysa gerçek hayatta insanlar yapısal dezavantajlarla karşılaşır. Örneğin kadınlara oy hakkı verilmesi bir ilerlemedir, ancak siyasette kadın temsili hâlâ düşüktür. Ya da engelli bireylerin eğitim hakkı yasalarla güvence altındadır ama okullarda rampa yoksa, bu hak fiilen engellenmiş olur. Yani eşitliğin yazılı olması, onun yaşanabilir olduğu anlamına gelmez. Bu yüzden eşitliğin görünmeyen katmanlarına da eğilmek gerekir.
Kitap Dünyasında:
Michael Sandel’in Adalet: Herkese Ne Düşer? kitabı, fırsat eşitliğini meritokrasiyle ilişkilendirerek adalet anlayışını tartışır.
Thomas Piketty’nin Yirmi Birinci Yüzyılda Kapital adlı eseri ise ekonomik eşitsizliklerin kalıcı yapısını ele alarak, bu yapının fırsat eşitliği önündeki en büyük engel olduğunu ortaya koyar.
Sinemada ve Dizilerde:
The Pursuit of Happyness (2006), ekonomik zorluklar içindeki bir babanın eşit koşullara ulaşma mücadelesini anlatır.
Netflix yapımı Maid dizisi, tek başına çocuk büyüten bir annenin sistemsel eşitsizliklerle mücadelesine odaklanır.
Oyun Dünyasında:
Papers, Please gibi bazı bağımsız oyunlar, sistematik ayrımcılık ve fırsat eşitsizliğini karar mekanizmaları üzerinden sorgulatır. Eğitim oyunları kategorisinde yer alan bazı simülasyonlar, sosyoekonomik engellerin öğrencilerin başarısı üzerindeki etkisini dramatize eder.
Tiyatro ve Diğer Sanat Alanlarında:
Brecht’in epik tiyatrosu, sınıfsal eşitsizlikleri görünür kılarak fırsat eşitliğinin bir illüzyon olduğunu sahneye taşır. Feminist performans sanatlarında ise kadınların başlangıç çizgisinden ne denli geri tutulduğuna sıkça vurgu yapılır.
Fırsat eşitliği, adalet duygusunun toplumsal karşılığıdır. Gerçek bir eşitlik, yalnızca yasal engellerin kaldırılmasıyla değil, görünmez sınırların da ortadan kalkmasıyla mümkündür. Bugün hâlâ birçok insan, doğduğu ülkenin, mahallenin ya da ailenin gölgesinden çıkamıyor. Fırsat eşitliği, yalnızca bireylerin değil, toplumların da özgürleşmesini sağlar. Ama bunun için önce yarışın başlama çizgisi eşitlenmelidir.
► NEPOTİZM
