Bir halkı, yalnızca kimliğinden ötürü silmek: Yerinden etmek, susturmak, yok etmek… Etnik temizlik, insanlık tarihinin en karanlık pratiği.
Etnik temizlik, belirli bir etnik, dini veya kültürel grubun, başka bir grup tarafından sistemli biçimde yaşadığı bölgeden zorla çıkarılması, öldürülmesi veya asimilasyona zorlanmasıdır. Bu kavram, hem fiziksel yok etmeyi (soykırım) hem de mekânsal ayrıştırmayı (zorunlu göç, sürgün, nüfus mühendisliği) kapsar. Amacı, “homojen” bir nüfus yaratmaktır.
Terim, 20. yüzyılın sonlarında Yugoslavya iç savaşları sırasında uluslararası literatüre yerleşmiş olsa da, uygulaması çok daha eskilere, hatta antik çağlara kadar uzanır. Etnik temizlik, çoğu zaman ulus-devlet inşasının bir aracı olarak kullanılmış; “biz”i tanımlamak için “öteki”yi dışlama ve silme pratiğine dönüşmüştür.
Tarihte etnik temizlik örnekleri çoktur: 1492’de Yahudilerin İspanya’dan sürülmesi, 19. yüzyılda Osmanlı-Rus savaşları sonrası yaşanan büyük göçler, 20. yüzyılın başında Ermeni tehciri, Nazi Almanyası’nın Yahudi Soykırımı, Hindistan-Pakistan bölünmesinde yaşanan katliamlar, 1990’larda Bosna-Hersek’teki Müslümanlara yönelik etnik temizlik, Ruanda’da Hutu ve Tutsi grupları arasındaki kıyım…
Terimin uluslararası kamuoyunda görünür hâle gelmesi 1990’ların başında Yugoslavya’nın dağılmasıyla oldu. Bosnalı Sırpların, Hırvat ve Müslüman halka karşı gerçekleştirdiği sistematik kıyımlar, “etnik temizlik” ifadesini medyanın ve hukuk terminolojisinin merkezine taşıdı. 1993 yılında kurulan Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi bu tür eylemleri “insanlığa karşı suç” olarak tanımladı.
Bugün, Myanmar’daki Rohingyalar, Çin’in Sincan bölgesindeki Uygurlar, Sudan’daki Darfur halkı, Filistin topraklarında yerinden edilenler gibi örnekler, etnik temizlik tartışmasını sürdürmektedir.
Etnik temizlik ile soykırım arasında fark var mı?
Evet. Soykırım, bir grubun tamamen yok edilmesini hedeflerken; etnik temizlik, genellikle grubun belirli bir bölgeden sürülmesini veya uzaklaştırılmasını amaçlar. Ancak her iki uygulama da birbirine dönüşebilir: Etnik temizlik, kimi zaman soykırıma evrilebilir. Örneğin Srebrenitsa Katliamı, “etnik temizlik” kisvesiyle gerçekleştirilen bir soykırımdı.
Etnik temizlik yalnızca savaş zamanlarında mı olur?
Hayır. Barış zamanlarında da etnik temizlik yapılabilir. Bu, çoğunlukla bürokratik yollarla, şehir planlaması, yer adlarının değiştirilmesi, okul müfredatlarının tek tipleştirilmesi, vatandaşlıktan çıkarma gibi “yumuşak” yöntemlerle olur. Sessizleştirme politikaları da bir tür kültürel temizliktir.
Etnik temizlik hukuken nasıl tanımlanır?
Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM), etnik temizlik terimini doğrudan bir suç tipi olarak tanımasa da, onu insanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve soykırım çerçevesinde değerlendirir. Zorla yerinden etme, kitlesel öldürme, işkence, cinsel şiddet ve kültürel mirasın tahribi gibi uygulamalar bu suçlar kapsamına girer.
Etnik temizlik nasıl sona erer ya da önlenebilir?
Uluslararası baskı, hukukî yaptırımlar, medya görünürlüğü ve sivil toplumun güçlenmesi etnik temizliğin önüne geçebilir. Ancak kalıcı çözüm, kapsayıcı vatandaşlık anlayışı, kültürel çoğulculuk ve geçmişle yüzleşme yoluyla sağlanır. Barış yalnızca silahların susması değil, farklılıkların birlikte yaşama hakkıdır.
Etnik temizlik, birçok roman ve filmde distopik ya da tarihsel arka plan olarak yer alır. Elie Wiesel’in Gece adlı romanı, Nazi kamplarında yaşananları ilk elden anlatırken; Aleksandar Hemon’un Sarajevo Blues kitabı, Bosna Savaşı’nın sivil yüzünü gözler önüne serer.
Sinema dünyasında The Killing Fields (1984) Kamboçya’daki Kızıl Kmer rejimini, Hotel Rwanda (2004) Ruanda Soykırımı’nı, No Man’s Land (2001) ve Grbavica (2006) Bosna’daki travmaları işler. Video oyunlarında This War of Mine, savaş ortamında sıradan insanların yaşamını odağa alırken; Call of Duty: Modern Warfare gibi yapımlar ise bu kavramı çoğu zaman propaganda malzemesi hâline getirir.
Tiyatroda Caryl Churchill’in Seven Jewish Children adlı kısa oyunu, İsrail-Filistin çatışmasında etik sınırları sorgular.
Etnik temizlik, insanlık tarihinin en utanç verici uygulamalarından biridir. Modernite, teknoloji, ulus-devlet ya da ilerleme kavramları; bu karanlığı perdelemek yerine, çoğu zaman meşrulaştırma işlevi görmüştür. “Temizlik” gibi nötr ve hatta olumlu çağrışımlar yapan bir kelimenin bu bağlamda kullanılması bile, failin dilindeki şiddeti gösterir.
Etnik temizlik, yalnızca geçmişin değil, bugünümüzün de acil meselesidir. Onu anlamak, yalnızca tarih bilmek değil; kimliğin, aidiyetin ve ötekiliğin nasıl politik araçlara dönüştüğünü kavramak demektir.
► SAVAŞ SANATI
► ULUS-DEVLET
► NATO
► MİLLİYETÇİLİK
► TEHCİR
► KÜLTÜREL HAFIZA
