Yasa izin veriyor olabilir. Toplum susuyor olabilir. Herkes öyle yapıyor olabilir. Ama etik, tüm bunlara rağmen “doğru olanı” sormaya devam eder. Çünkü etik, dışarıdan değil; içeriden konuşur.
Etik, bireyin “ne yapmalıyım?” sorusuna verdiği ahlaki yanıtları sistemli olarak sorgulayan felsefi disiplindir. Hukuk, gelenek ya da inançtan farklı olarak; etik, kendi içinde temellendirilmiş bir sorumluluk ve değerler bütünüdür. Yani etik, yalnızca dış kurallara uymak değil; içsel bir pusula geliştirmektir.
Etik, davranışlarımızı yöneten ilkelerden oluşur; ancak bunlar sabit ya da evrensel değildir. Zaman, kültür, bağlam ve birey farklılıkları içinde etik kararlar, genellikle kolay değil, doğru olanı yapma cesaretini gerektirir.
Ahlak (moral): Toplumsal olarak öğretilmiş doğru-yanlış yargılarıdır. Genellikle dine, kültüre veya geleneklere dayanır.
Etik: Bu yargıları eleştiren, sorgulayan, çelişkili durumlarda hangisinin doğru olduğunu tartan felsefi yaklaşım.
Kısaca: Ahlak hazır bilgidir, etik ise sorudur.
Antik Yunan: Sokrates’in “erdemli yaşam” anlayışı; Platon’da iyilik ideası; Aristoteles’te erdem ve ölçülülük (aretê)
Hıristiyan ve İslami Etik: Tanrısal emirlerle uyumlu yaşam; niyetin ve kalbin temizliğine vurgu
Aydınlanma ve Modern Etik: Kant’ın “ödev ahlakı”, Mill’in faydacılığı, Nietzsche’nin değerlerin sorgulanması
Çağdaş Etik: Zorbalık, ayrımcılık, çevre, yapay zekâ, tıp etiği gibi yeni alanlarda derinleşen sorular
“Doğru nedir?”
“İyi yaşam nedir?”
“Bir başkası için ne kadar sorumluyum?”
“Yasa ile ahlak çelişirse kimi izlemeliyim?”
“Kimin için ve ne pahasına doğru davranmalıyım?”
Etik, çoğu zaman zor zamanlarda ortaya çıkar:
Bir gazeteci, haberin toplumda kaosa neden olabileceğini bilerek yayımlamalı mı?
Bir doktor, hastasına gerçeği ne zaman ve nasıl söylemeli?
Bir sanatçı, ifade özgürlüğünü nerede sınırlamalı?
Bir birey, sistemi mi vicdanını mı dinlemeli?
Bu örnekler, etik düşünmenin her alana nasıl sirayet ettiğini gösterir.
Kitap Dünyasında
Etik – Spinoza: Tanrı, doğa ve özgürlük üzerinden geliştirilen rasyonel bir etik sistemi
Groundwork of the Metaphysics of Morals – Kant: Evrensel ahlak yasasının temelleri
Existentialism is a Humanism – Sartre: Kendi kararlarımızla insan oluşumuzun ahlaki sorumluluğu
Sinemada ve Dizilerde
Sophie’s Choice – Etik kararın imkânsızlaştığı bir savaş hikâyesi
The Good Place – Cennet-cehennem düzeneğinde etiğin sınırlarını sorgulayan bir komedi
Breaking Bad – Ahlaki çöküş, vicdan ve zorunluluk üçgeninde etik gerilim
Oyun Dünyasında
The Walking Dead – Zor kararların sonuçlarını yüzüne vuran etik seçimler
Disco Elysium – Ahlaki soruların oyunun temelini oluşturduğu bir felsefi RPG
Papers, Please – Emir ve vicdan arasındaki çelişkiyi simülasyon hâline getiren oyun
Etik, dıştan dayatılan kuralları değil; içten gelen soruları merkeze alır. Herkesin yaptığı değil, yapılması gereken üzerinden düşünür. Etik; kolay olanı değil, doğru olanı seçmenin, çoğunluğa uymanın değil, kendi vicdanına sadık kalmanın cesaretidir. Çünkü bazen tek doğru, herkesin susarken birinin “hayır” demesidir.
Bu madde ilginizi çektiyse aşağıdaki maddelere de göz atabilirsiniz:
ZİHİN-FİZİK İLİŞKİSİ – Beyin mi Ruh mu?
ÖZGÜRLÜK – Seçimin Bedeliyle Yaşamak
