Bir çocuğun kalemi yoksa, bir toplumun geleceği de yazılamaz.
Eğitim hakkı, bireylerin cinsiyet, köken, inanç, engellilik durumu ya da ekonomik koşulları ne olursa olsun, eğitim alma imkânına eşit ve sürekli şekilde sahip olmasını güvence altına alan temel bir insan hakkıdır. Bu hak, yalnızca okula gitme hakkı değildir; nitelikli, erişilebilir ve kapsayıcı bir eğitim sürecine katılabilme hakkıdır.
1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 26. maddesinde, “herkesin eğitim hakkına sahip olduğu” açıkça belirtilir. Benzer şekilde 1989 Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, eğitimin çocuğun kişiliğini ve yeteneklerini en üst düzeyde geliştirme amacı taşıması gerektiğini vurgular. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası da eğitim hakkını temel haklar arasında sayar. Ancak tüm bu hukuki güvenceye rağmen, eğitim hakkı uygulamada çoğu zaman eksik, eşitsiz ve niteliksiz biçimlerde karşımıza çıkar.
Eğitim hakkı, yalnızca bireysel bir gelişim meselesi değil, aynı zamanda toplumsal eşitlik, yurttaşlık bilinci ve ekonomik adaletin temelidir. Eğitime erişim adil değilse, toplumun diğer hak alanları da yerinden oynar. Bir toplumun nasıl düşündüğünü, neye itiraz ettiğini, hangi hayalleri kurabildiğini en çok belirleyen şey, eğitimin içeriği ve kapsamıdır.
Eğitim hakkı yalnızca çocuklara mı aittir, yoksa yetişkinleri de kapsar mı?
Eğitim hakkı doğrudan çocuklarla ilişkilendirilse de, aslında evrensel bir haktır. 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 26. maddesi yalnızca çocukların değil, herkesin eğitim alma hakkı olduğunu söyler. Yetişkin eğitimi, mesleki gelişim, okuma-yazma kampanyaları, üniversiteye geç kayıt ve açık öğretim sistemleri bu hakkın yetişkinler için de geçerli olduğunu gösterir. Ayrıca BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi, eğitimin sadece okul çağına özgü değil, “ömür boyu süren bir süreç” olduğunu vurgular. Bu bağlamda halk eğitimi, ikinci şans okulları ve yaşam boyu öğrenme programları, modern devletlerin eğitim hakkına verdiği önemin göstergesidir. Bir toplumda yalnızca çocuklar değil, yetişkinler de eğitilmediği sürece, demokratik katılım, iş gücü verimliliği ve sosyal adalet gerçekleşemez.
Eğitime erişim hakkı ile nitelikli eğitim hakkı arasında ne fark vardır?
Bu ayrım, günümüzün en kritik tartışma başlıklarından biridir. Eğitime erişim, bireyin fiziksel, ekonomik ya da hukuki engeller olmaksızın bir eğitim kurumuna kayıt olabilmesini ifade eder. Oysa nitelikli eğitim, yalnızca okula gitmek değil, orada anlamlı, bilimsel, eleştirel ve kapsayıcı bir öğrenme sürecine dâhil olmaktır. UNESCO’nun 2030 Eğitim Gündemi, eğitimi yalnızca kapsayıcılıkla değil, içerikle de tanımlar: Eleştirel düşünme, toplumsal cinsiyet eşitliği, sürdürülebilir kalkınma bilinci gibi başlıklar, çağdaş eğitimin parçası sayılır. Bir başka deyişle, erişim kuantitatif bir ölçüttür (okula gitmek); nitelik ise kalitatif bir değerlendirmedir (ne öğrenildiği). Birçok ülkede çocuklar okula gidiyor ama sistem ezberci, ayrımcı, baskıcı ya da ideolojik ise, bu hakkın özü ihlâl edilmiş demektir.
Türkiye’de eğitim hakkının gelişimi nasıl bir seyir izlemiştir?
Türkiye’de modern anlamda eğitim hakkı, Tanzimat Dönemi ile birlikte ortaya çıkmaya başlamış; 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ilk kez temel eğitim zorunluluğu fikrini getirmiştir. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte 1924 Anayasası’nda eğitim, devletin görev alanına alınmış ve laik, karma, parasız eğitim anlayışı benimsenmiştir. 1973 tarihli Milli Eğitim Temel Kanunu, eğitimin “herkes için” olduğunu açıkça vurgular. Ancak bu hukuki kazanımlar, sahada her zaman eşit şekilde uygulanamamıştır. 1997’deki 8 yıllık zorunlu eğitim kararı bir dönüm noktası olmuş, ancak bölgesel eşitsizlikler, erken yaşta iş gücüne katılım ve cinsiyet temelli ayrımcılık hâlâ eğitimin önündeki başlıca engellerdir. Bugün gelinen noktada, okul sayısı arttıkça nitelik sorunu derinleşmiş; sınav merkezli yapı, eğitimin hakkaniyetini gölgelemiştir.
Kız çocuklarının eğitim hakkı neden hâlâ özel bir başlık altında tartışılıyor?
Çünkü eğitimde cinsiyet eşitsizliği, yalnızca sayı değil, kültürel, ekonomik ve sosyolojik nedenlerle beslenen çok katmanlı bir sorun. Kız çocukları özellikle kırsal bölgelerde, yoksul hanelerde, mülteci ailelerde ve bazı dini/toplumsal yapılarda eğitime erişimde hâlâ dezavantajlı. Okula gönderilmemekle kalmayıp, küçük yaşta evlendirilerek eğitimin dışına itiliyorlar. UNICEF’e göre dünyada okula hiç başlamamış çocukların %60’ından fazlası kız çocuklarıdır. Türkiye’de özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da bu tablo yıllar içinde iyileşmiş olsa da, hala örgün eğitime katılım, devam süresi ve ortaöğretim sonrası devam oranlarında eşitsizlik gözlenmektedir. Oysa kız çocuklarının eğitimi, yalnızca bireysel değil, toplumsal bir dönüşüm yaratır: Kadınların eğitimi arttıkça, erken yaşta evlilikler azalır, doğurganlık oranları düşer, çocuk sağlığı iyileşir ve demokratik katılım artar. Bu nedenle kız çocuklarının eğitimi bir “hak” olmanın ötesinde, bir kalkınma stratejisidir.
Eğitim hakkı yalnızca devletin sorumluluğu mudur, yoksa toplumsal bir yükümlülük de var mıdır?
Eğitim hakkı anayasal düzeyde devletin güvence altına alması gereken bir temel haktır, ancak bu hakkın yaşama geçmesi yalnızca okul inşa etmekle olmaz. Öğretmenler, aileler, yerel yönetimler, sivil toplum kuruluşları ve hatta özel sektör bu sürecin dolaylı ama etkili aktörleridir. Örneğin taşımalı eğitim sisteminde yerel belediyelerin servis hizmetleri, STK’ların burs olanakları, öğretmenlerin eğitimi gönülden sahiplenmesi ya da ailelerin çocuklarına yönelik teşvik edici tutumları bu hakkın işlerliğini doğrudan etkiler. Eğitim yalnızca bireyi ilgilendirmez; dolayısıyla bu hak yalnızca devlete bırakılacak bir yük değil, toplumsal bir sorumluluk alanıdır. Herkesin eğitime dair söyleyecek sözü ve sağlayacak katkısı olmalıdır.
Kitap Dünyasında:
Malala Yousafzai – Ben, Malala: Kız çocuklarının eğitim hakkı için verdiği mücadeleyle dünyada simge hâline gelen bir isim.
Paulo Freire – Ezilenlerin Pedagojisi: Eğitimin bir iktidar ilişkisi olduğu fikrini merkeze alır; özgürleştirici eğitimi savunur.
Tanıl Bora – Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Türkiye’de eğitimin ideolojik ve sınıfsal işlevlerini tarihsel bağlamda ele alır.
Sinemada ve Dizilerde:
Freedom Writers (2007): Dezavantajlı öğrencilerin eğitimle değişen hayat hikâyeleri.
Taare Zameen Par (2007): Disleksiyle mücadele eden bir çocuğun eğitim hakkına saygılı bir öğretmenle karşılaşması.
3 Idiots (2009): Eğitim sisteminin ezberci doğasına yönelik eleştirel ve mizahi bir Hint filmi.
Video Oyunlarında:
That Dragon, Cancer ve Life is Strange gibi oyunlar, okul hayatı, eğitimde dışlanma, sistemin duyarsızlığı gibi temaları bireysel hikâyeler üzerinden işler.
Bazı simülasyon oyunlarında (örneğin Democracy serisi), kamu politikaları arasında eğitim sistemini yönetmek, hak temelli reformları temsil eder.
Tiyatro ve Diğer Sanat Alanlarında:
Bertolt Brecht’in Galileo oyunu, bilginin kitlelere ulaşmasını engelleyen yapıları sorgular.
2018 yılında Berlin’de sahnelenen The Classroom adlı interaktif performans, seyirciyi doğrudan eğitim sisteminin içine alarak eğitimde eşitsizlik deneyimini yaşatır.
Eğitim hakkı, yalnızca okul sıralarını değil, yaşamın tüm basamaklarını aydınlatır. Bir bireyin kendi sesini bulabilmesi, dünyayı kavrayabilmesi, adaletsizliğe karşı durabilmesi için eğitim temel zemindir. Ne var ki bu hak, çoğu yerde bir ayrıcalığa dönüşmüş durumda. Oysa eğitim, bir lütuf değil; doğuştan gelen bir haktır. Ve bu hak, yalnızca bireyi değil, bütün toplumu inşa eder. Eğitimin olmadığı yerde, hakların da sesi kısılır.
Bu madde ilginizi çektiyse aşağıdaki başlıklara da göz atabilirsiniz:
► FIRSAT EŞİTLİĞİ
► MERİTOKRASİ
► SINIF ATLAMA
