Gözlerini kapattığında görmeye başlarsın; çünkü o, uykunun efendisi değil, hayalin kendisidir.
Neil Gaiman’ın Sandman evreninde yer alan yedi Sonsuz’dan biri olan Dream — ya da diğer adıyla Morpheus, ya da daha mitik adıyla Dream Endless — yalnızca düşlerin hükümdarı değil, düş kavramının bizzat kendisidir. O, insanların rüyalarındaki imgelerle olduğu kadar, sanatçıların hayalleriyle, hatırlanan masallarla ve asla anlatılamamış hikâyelerle de var olur. Varoluşu bir kişi değil, bir ilkedir: hayal etmenin, kaybetmenin, hatırlamanın ve unutmanın özüdür. Onun evi olan Dreaming, her düş sahibinin izini taşıyan sonsuz bir evrendir — bir tapınak, bir zindan, bir kütüphane ve bir harabe gibi, hepsi bir arada.
Dream karakteri, The Sandman çizgi roman serisinin başkahramanı ve anlatının kalbidir. Ancak bu karakter, yalnızca kurgu içindeki bir figür değil, aynı zamanda yazarı Neil Gaiman’ın düş gücünün ve yaratıcı cesaretinin somutlaşmış hâlidir. Dream’in doğuş hikâyesi, çizgi roman tarihine düşülmüş sessiz bir devrim notudur.
Her şey, Gaiman’ın 1974–1976 yılları arasında DC Comics bünyesinde yayımlanan eski The Sandman serisini yeniden canlandırma fikriyle başladı. Bu ilk seri, Joe Simon ve Michael Fleisher tarafından yazılmış; Jack Kirby ve Ernie Chua tarafından çizilmişti. Gaiman, bu eski karakteri canlandırma fikrini DC editörü Karen Berger’e yalnızca laf arasında, tereddütle açtı. Ne var ki aylar sonra Berger ona bir teklif sundu: “Yeni bir Sandman serisi yapmak ister misin?”
Gaiman’ın tepkisi merak ve çekinceyle karışıktı. “Evet, kesinlikle… ama bunun bir koşulu var mı?” diye sordu. Berger’ın cevabı sadeydi ama özgürlük doluydu: “Sadece ismi koruman gerekiyor. Geri kalanı tamamen sana ait.”
İşte o andan itibaren Dream, bir çizgi roman kahramanından fazlası olacak bir varlık olarak şekillenmeye başladı.
Gaiman’ın aklındaki ilk görüntü şuydu: “Genç, solgun, çıplak bir adam… minicik bir hücreye kapatılmış, onu hapsedenlerin ölüp gitmesini bekliyor… ölümüne zayıf, uzun siyah saçlı ve tuhaf gözlü biri.” Bu imge, karakterin yalnızca fiziksel tasarımı değil, varoluşuna dair ipuçlarını da taşıyordu: Beklemek, zamanın geçişi, hapsolmak, uzaklaşmak, unutmak…
Karakterin siyah giysileri ise rastlantısal değil, sembolikti. Gaiman, bu görünümü hem bir Japon kimonosu baskısından hem de kendi gardırobundan esinlenerek oluşturdu. Bu detay bile Dream’in kişisel olduğu kadar evrensel, eski olduğu kadar çağdaş bir figür olduğunun göstergesiydi.
Dream, böylece bir editöryel tekliften değil, bir görsel şiirden doğdu. İsmini koruyan ama her şeyini baştan inşa eden bir karakter… Sessizlikten gelen, kendi hücresinde olgunlaşan, zamanın döngüsünü beklerken bile değişmeyi sürdüren bir anlatı varlığı.
Dream of the Endless, sabit bir biçime sahip değildir — ama onu tanımlayan imgeler, anlatının merkezine kazınmıştır. Çoğu zaman uzun boylu, ince yapılı, kemik beyazı tenli ve simsiyah saçlı bir adam olarak görünür. Gözleri, sıradan gözler değildir: içlerinde yıldızlar taşır. Genellikle gümüş, mavi ya da beyaz parlarlar; ama öfkelendiğinde kan kırmızısına döner, sükûnetin yerini kozmik bir hiddet alır.
Ne var ki Dream, herkes için aynı biçimde görünmez. Onu gören kişi kimse, Dream onun zamansal, kültürel ve duyusal algısına göre farklı şekillerde belirir. Zamanın ve mekânın ötesinde bir varlık olarak, giyimi de bu esnekliğe sahiptir. The Dreaming düzleminde çoğu zaman sade bir gri tişört ve koyu pantolonla görünür. Modern bir hüznün içinde, sıradan bir gencin tenhalığında var olur. Ancak farklı bağlamlarda görüntüsü değişir: ilksel Afrika şehrinde koyu tenlidir; Dream of a Thousand Cats’te yalnız bir Siyam kedisine hitap ederken siyah bir kediye dönüşür; Mısır tanrıçası Bast’la konuştuğundaysa, kedi başlı bir tanrı gibi görünür.
Martian Manhunter onu yanan bir Mars kafatası olarak görür ve “Lord L’Zoril” olarak tanır; aynı anda bakan Mister Miracle ise onu sade bir adam suretinde görür. Season of Mists’te, mitolojik panteonlarla bir araya geldiğinde tüm tanrılar onu aynı biçimde görür — ama Bast, eski dostuna şöyle seslenir: “Kedi hâlinizi daha çok severdim, Dream.”
The Dream Hunters’ta, Japonya’nın kadim maneviyatına uygun biçimde bir Budist keşişe Japon bir adam, bir tilki ruhuna ise tilki olarak görünür. Dream’in kişiliği kadar görünüşü de anlatıya göre değişir; o, sabit bir formun değil, anlamın biçim değiştiren gölgesidir.
Dream’in ikonik siyah pelerini, zaman zaman alev motifleri taşır. Savaş zamanlarında, bir zamanlar yendiği bir düşmanın kafatası ve omurgasından yapılmış grotesk bir miğfer takar. Bu miğfer, II. Dünya Savaşı dönemine ait gaz maskelerini andırır. Bu “kask”, yalnızca savaş zırhı değil, aynı zamanda diğer Sonsuzlar’ın galerilerinde Dream’in simgesi olarak yer alır. Wesley Dodds’un düşlerinde — ve bir kez de merdiven duvarında — bu sembole rastlanır.
Dream’in fiziksel görünüşü, çeşitli gerçek figürlerin birleşiminden türemiştir. Neil Gaiman, karakterin yüzünü gençliğindeki kendi hâlinden; The Cure’un solisti Robert Smith’ten; Sovyet balet Farukh Ruzimatov’dan ve Bauhaus’un karizmatik solisti Peter Murphy’den esinlenerek kurgulamıştır. Hatta Gaiman, Murphy’nin Dream’in ilk ilham kaynağı olduğunu açıkça belirtir. Serinin kapaklarını çizen Dave McKean de Sandman #1’deki Dream yüzünü doğrudan Peter Murphy’ye göre şekillendirmiştir.
Dream, yalnızca rüyaların efendisi değil; bu dünyada hiç tam görünmeyen, ama herkesin bir yerinden tanıdığı o yüzdür. Tanımsız bir tanıdıklık, insanın kolektif düş belleğinde şekillenen bir varoluş. Ne tamamen bir figür, ne de yalnızca bir metafordur — o, düş gören herkesin zihninde, kendi biçimini alır.
Dream, nihayetinde kahramansı bir figürdür; ama bu kahramanlık klasik anlamda bir yücelik değil, derin ve sancılı bir iç yolculuktur. Onun trajedisi, dış tehditlerde değil, içe dönük katmanlarında, geç değişen duygularında ve zor kabullerde yatar. Mizahı anlamakta gecikir; çoğu zaman kibirle karışık bir ciddiyet taşır. Empati yetisi gelişmiştir ama geç harekete geçer. Başkalarını affetmesi kadar, kendisini affetmesi de zordur.
Aşk hayatı, ardı ardına gelen felaketlerle örülmüştür. Hem anlatılanlarda hem de sezdirilenlerde, sevdiği kadınlara karşı zaman zaman hoyrat davrandığı ima edilir. Annesi Night ve kardeşleri, onun derinlerde bir eş arzusunu hep taşıdığını ama bu arayışta daima başarısız olduğunu söylerler. Mervyn Pumpkinhead’in ironik ifadesi, bu ruh hâlini özetler:
“Yağmur altında durup, kaybettiği sevgilisine ağıt yakan trajik figür olmaya bayılır. Ve tam zamanında yağmur da başlar. Bu arada herkes varoluşsal ıstırapla dolu rüyalar görüp cehennem gibi uyanır. Ve hepimiz ıslanırız.”
Desire ise, Brief Lives öykü dizisinin sonunda onu şöyle tarif eder:
“Resmi, ukala, kendini akıllı sanan biri… İçimde ne varsa kabartıyor.”
İkilinin arasındaki husumet, sadece karakter farklılığından değil; bir aşk ilişkisinin sabote edilmesindeki olası rolünden de kaynaklanır (Endless Nights’ta ima edildiği gibi).
Dream’in geçmişte, hapsedilmeden önce daha kibirli, daha kör ve daha acımasız olduğu da sezdirilir. The Sandman’in büyük ölçüde odaklandığı anlatı ekseni, onun bu geçmişle yüzleşmesi ve telafi arayışı üzerine kuruludur. Calliope’ye yardım etmesi, Nada’ya karşı duyduğu pişmanlık, hepsi bu dönüşümün adımlarıdır. Ne var ki hâlâ onuruna dokunan her şeyde hiddeti kolayca uyanır. Nada’nın reddini, onu Cehennem’e sürgün ederek cezalandırması; Hob Gadling’in arkadaşlık imasına öfkeyle karşılık vermesi, bu gurur kırılganlığının açık göstergeleridir.
Yine de Dream, sorumluluklarına son derece bağlı bir varlıktır. Özellikle kendi krallığına, düş âlemi Dreaming’e ve onun sakinlerine karşı titiz bir özen gösterir. Season of Mists’te belirtildiği gibi:
“Destiny hariç Sonsuzlar arasında, görevlerinin farkında olan ve onları en titizlikle yerine getiren odur.”
Ancak bu görev bilinci, kimi zaman değişimden kaçmak için bir bahaneye dönüşür. Sorumluluklarını gerekçe göstererek duygusal risklerden, kendine yönelmekten ya da belirsizliğe adım atmaktan geri durur.
Kız kardeşi Death ile olan bağı, bu çatışmaları törpüleyen nadir ilişkilerden biridir. Ölüm, ona yalnızca ölümü değil, değişimin zorunluluğunu da hatırlatır. Delirium ile birlikte çıktığı yolculukta isteksizce de olsa devam etmesi, insan rehberlerinin ölümü karşısında adalet duygusunun harekete geçmesi, onun içsel dönüşümünün izlerini taşır.
Ancak değişimin sınırı vardır. The Wake’te, Matthew adındaki kuzgun, “Neden oldu bu? Neden izin verdi?” diye sorduğunda, Lucien şöyle der:
“İyimser yorumlarsak… bazen insanın ya değişmesi ya da ölmesi gerekir. Belki de sonunda, değişime ne kadar izin verebileceğinin bir sınırı vardı.”
Öte yandan, kız kardeşi Death, Dream’in kendisini bilinçli biçimde savunmasız hâle getirdiğini — örneğin bir perinin çağrısına uyarak krallığından çıkıp The Kindly Ones’a açık hedef hâline geldiğini — düşünür. Bu yorum, Dream’in bir tür sembolik ölüm ve yeniden doğuş sürecini bizzat başlattığını ima eder. Gerçekten de, The Sandman Overture’da, Dream’in “Daniel” adlı yeni formuyla karşılaştığı ve “Saeculum”u geri aldığı sahneler, onun kaderinin bir parçasını önceden bildiğini gösterir. Yani belki bu bir değişim değil; kaçınılmaz bir yazgının yerine getirilmesidir.
Dream, Season of Mists’te şöyle tarif edilir:
“Diğer insanlar nasıl dost biriktirirse, o da isim biriktirir. Ama kendine pek az dost edinir.”
Gerçekten de Sandman boyunca, diğer Sonsuzlar’dan daha fazla isme ve surete bürünen odur. Ama her bir isim, bir maskeden çok bir yankı gibidir.
Gururu, yalnızlığı, titizliği ve zaafları arasında gidip gelen Dream, tüm kırılganlıklarına rağmen büyük bir onur taşır. Yaptığı hataları düzeltmek için hayatını riske atmaktan çekinmez. Ama çoğu zaman, bu hareket ancak biri — genellikle Death — ona yanlış yaptığını açıkça söylediğinde gerçekleşir. Ve o noktada bile, harekete geçişi yavaştır, çekingen ve acılıdır.
Dream, trajediyi dışarıda değil, iç dünyasında taşır. Ve belki de onu unutulmaz yapan şey, tanrısal olmaktan çok, insani kırılganlıklarının mitolojik ölçekte yansımasıdır.
Dream’in kişiliği hangi kavramlarla örtüşür?
Dream, görkemli ama kırılgan, güçlü ama yalnız, kadim ama değişmeye direnen bir figürdür. Kardeşleri — Death, Desire, Delirium, Despair, Destiny ve Destruction — her biri varoluşun farklı yönlerini temsil ederken, Dream hep arada bir yerdedir: bilinç ile bilinçdışı, umut ile korku, geçmiş ile gelecek arasında. Onun en temel özelliği, biçimden çok anlamdır. Kılığını değiştirir ama özü sabittir. Adalet değil; dengeyi gözetir. İnsanlara hükmetmek istemez; onların hayallerini korumak ister. Ama zaman zaman o hayallerin tutsağı da olur.
Dream’in öyküsü neden bu kadar etkileyicidir?
Sandman serisi, çizgi romanın ötesine geçen bir anlatıdır. Mitolojiyi, gotik edebiyatı, Shakespeare trajedilerini, fantastik kurgu ve psikolojiyi aynı potada eriten bir yapıttır. Dream, bu evrenin merkezi olsa da, her zaman belirleyici bir kahraman gibi davranmaz. Kimi zaman bir yan karakterin rüyasında belirir, kimi zaman bin yıllık bir dostluğun arka planı olur. En dokunaklı yönü ise gücünün sınırlarında gizlidir: Sonsuz olduğu hâlde, pişmanlık duyar. Kadim olduğu hâlde, değişir. Belki de bu yüzden, düş değil — insan gibidir.
Dream ile ölüm, zaman ve sanat arasındaki ilişki nasıldır?
Dream’in kız kardeşi Death ile olan bağı, Gaiman’ın yarattığı en ince metaforlardan biridir. Dream kurar, Death sonlandırır; ama ikisi de bir döngünün parçalarıdır. Zaman onun için düz bir hat değil, duygusal bir dokudur. Şairlerle, ressamlarla, masalcılarla yaptığı karşılaşmalar; sanatın, rüyanın bir türevi değil, onunla eş anlamlı olduğunu gösterir. Dream, ilhamın efendisi değildir — ilhamın kendisidir. Yitmiş krallıkların hatıralarında, bitmemiş şiirlerin mısralarında ve çocuklukta görülüp sabaha unutulan o rüyada yaşar.
Dream Endless bir kahraman mı, bir trajedi mi?
Ne tamamen kahraman, ne de doğrudan bir trajedidir. Dream, kaderine yazılmış bir yalnızlığı kabul eden, ama yine de varlığını sürdüren bir figürdür. Onun dramatik gücü, eylemlerinde değil, eylemsizliğindeki anlamdadır. Kimi zaman bir aşkı kaybeder, kimi zaman bir düşü öldürür, kimi zaman bir düşmanı bağışlar. Fakat asla tam olarak bir “çözüm” sunmaz. O, çözümle değil, varoluşun çoklu katmanlarıyla ilgilidir. Ve bu yönüyle, mitolojik kahramanlardan çok modern bireyin yansımasıdır. İçimizde konuşan o sessiz ses gibidir: “Bu senin rüyan değil mi?”
Kitap Dünyasında:
The Sandman serisi (1989–1996), Neil Gaiman’ın imzasını taşıyan, görsel anlatımıyla edebi derinliği buluşturan bir başyapıttır. Dream karakteri bu serinin kalbidir. Ayrıca Gaiman’ın The Dream Hunters ve Endless Nights gibi yan kitapları da karakterin mitosunu daha da zenginleştirir.
Sinemada ve Dizilerde:
Netflix yapımı The Sandman (2022–) dizisi, Tom Sturridge’in etkileyici performansıyla Dream karakterini televizyona taşıdı. Dizi, çizgi romanın estetik derinliğini büyük ölçüde koruyarak karakteri yeni kuşaklara tanıttı.
Video Oyunlarında:
Doğrudan bir uyarlama olmasa da Control (2019), Alan Wake ve The Longest Journey gibi oyunlar, rüyayla gerçek arasındaki geçişleri işleyen anlatılarıyla Dream’in evrenine yakın bir atmosfer kurar.
Tiyatro ve Diğer Sanat Alanlarında:
Dream, görsel sanatçılar için de sonsuz bir ilham kaynağıdır. Rüya, bilinçdışı, sembolizm ve hafıza temalı video art çalışmalarında karakterin yansımalarına sıkça rastlanır.
Dream Endless, bir karakter değil; bir çağrıdır. Bizi hatırlamaya, düş kurmaya, unutulanı geri çağırmaya ve kaybolmaya davet eder. Onun evreninde neyin gerçek, neyin düş olduğu değil; bu ikisinin nasıl iç içe geçtiği önemlidir. Ve belki de bu yüzden şu soruyu hep aklımızda tutar: Eğer düşlerde yaşıyorsak — uyanmak neden bu kadar korkutucu?
► BİLİNÇDIŞI
► ALTER EGO
► YERALTI EDEBİYATI
► GOTİK ESTETİK
► MELANKOLİ
