Sanatın görevi yansıtmak değil, sarsmaktır. Dışavurumculuk, iç fırtınaların tuvale, kelimeye, sahneye patlamasıdır.
Dışavurumculuk (İng. Expressionism, Alm. Expressionismus), sanatçının dış dünyayı olduğu gibi değil; içsel dünyasında nasıl duyumsuyorsa o biçimde yansıttığı bir sanat anlayışıdır. Duygular, ruhsal çatışmalar ve bireysel algı öne çıkar. Gerçeklik bozulur, biçim kırılır, renk çığlıklaşır.
Bu akım, sanatçının içsel deneyimlerini, duygularını ve bilinçaltını öne alarak anlatımcı bir estetik geliştirir. Dışavurumculuk, bir üslup değil; bir tavırdır: Acıyı gizlemek yerine göstermek, güzelliği değil gerçeği anlatmak, izleyiciyi etkilemek değil sarsmak.
Dışavurumculuk, özellikle Almanya’da 20. yüzyıl başında, empresyonizmin dış gerçekliği yansıtma kaygısına karşı bir tepki olarak doğdu. 1905’te kurulan Die Brücke (Köprü) ve 1911’deki Der Blaue Reiter (Mavi Süvari) grupları, bu akımın öncülerindendi. Edvard Munch, Egon Schiele, Ernst Ludwig Kirchner gibi sanatçılar, iç dünyanın karmaşasını çarpık formlarla, abartılı renklerle resmettiler.
Birinci Dünya Savaşı’nın yıkıcılığı, bu sanat anlayışını daha da derinleştirdi. Sanatçı artık bir gözlemci değil, travmaların taşıyıcısıydı. Bu tavır, yalnızca resimde değil; edebiyat, tiyatro, sinema ve müzikte de kendini gösterdi.
1930’lardan sonra dışavurumculuk, Amerikan soyut dışavurumculuğa (Jackson Pollock, Mark Rothko) evrildi. Bugün hâlâ bağımsız sinemadan performans sanatına, politik afişlerden şiire kadar birçok alanda bu tavrın izleri sürmektedir.
Empresyonizm ile dışavurumculuk arasındaki fark nedir?
Empresyonizm (izlenimcilik), sanatçının dış dünyanın izlenimlerini yansıtmasıdır; doğayı, ışığı, anı resmeder. Dışavurumculuk ise dış gerçekliği değil, içsel fırtınaları anlatır. Biri gözlemler, diğeri duygularla patlar. Empresyonizm “görmek”se, dışavurumculuk “hissetmektir.”
Dışavurumculuk yalnızca resimde mi görülür?
Hayır. Dışavurumculuk bir akımdan çok bir tavır olduğu için tiyatroda (Georg Kaiser, Ernst Toller), sinemada (The Cabinet of Dr. Caligari), edebiyatta (Franz Kafka, Georg Trakl), müzikte (Arnold Schönberg) kendine güçlü bir yer bulmuştur.
Dışavurumcu sanat neden rahatsız edicidir?
Çünkü süslemeye, estetik normlara, güzelliğe değil; iç gerçekliğe sadıktır. Kırık yüzler, çarpık bedenler, asimetrik kompozisyonlar… Bunlar ruhun deforme hâlleridir. Dışavurumculuk, göze hitap etmekten çok, ruhu rahatsız etmek ister.
Günümüzde dışavurumculuk yaşıyor mu?
Evet. Özellikle çağdaş performans sanatında, protest sanatta ve bağımsız sinemada bu damar hâlâ çok güçlü. Sanatın içsel acıyı, bastırılmış duyguyu ve sistem eleştirisini taşıdığı her yerde dışavurumcu bir ton bulunabilir.
Dışavurumculuk ile psikosanat arasında nasıl bir ilişki var?
Çok yakın. Her iki yaklaşım da iç dünyayı merkeze alır. Ancak dışavurumculuk bir sanat akımı ve estetik tavır iken, psikosanat çoğu zaman formel eğitim almamış bireylerin ruhsal deneyimlerinden doğan üretimleri kapsar. Biri bilinçli bir estetik seçimdir; diğeri bazen istemsiz bir dışavurum.
Resim: Edvard Munch’un Çığlıkı, dışavurumculuğun ikonudur. Egon Schiele’nin otoportreleri, bedenin ruhla çatışmasını gösterir.
Sinema: Alman dışavurumcu sineması (Nosferatu, Metropolis, Caligari’nin Muayenehanesi), ışık-gölge oyunlarıyla ruhsal deformasyonu yansıtır.
Tiyatro: Bertolt Brecht’ten önceki Alman sahnesinde dışavurumculuk egemendir.
Edebiyat: Franz Kafka’nın boğucu anlatısı, dışavurumcu bir iç sıkışmasıdır.
Müzik: Arnold Schönberg’in atonal besteleri, armoni yerine iç gerilimi önceler.
Dışavurumculuk, insanın içe dönük haykırışıdır. Dünyaya değil, içe ayna tutar. Estetik değil hakikat peşindedir. Çünkü hakikat her zaman güzel değildir. Ve bazen en sarsıcı güzellik, rahatsız edici olanın içindedir. Dışavurumculuk, işte tam da bu yüzden sanatın nabzının attığı yerdir: İçeride, derinde, karanlıkta.
