Zaman değil, dikkat artık en değerli sermaye. Baktığın her saniye, birilerinin hesabına yazılıyor.
Dikkat ekonomisi, insanın sınırlı dikkat kapasitesinin dijital çağda metalaştırılması ve ekonomik değere dönüştürülmesi sürecidir. Bu modelde ürün, hizmet ya da içerik değil; kullanıcının dikkati esas alınıp ticarileştirilir. Yani ücret ödemesek de sosyal medya, haber platformları ya da oyunlarda harcadığımız her saniye, bir reklamverenin işine yarar.
Reklamcılık, veri madenciliği, içerik algoritmaları ve kullanıcı arayüzleri, bu ekonominin araçlarıdır. Dikkat, artık tıklama, kaydırma, izleme süresi, etkileşim gibi ölçütlerle izlenebilir, satın alınabilir ve yönlendirilebilir bir değerdir.
Terim ilk kez Nobel ödüllü psikolog Herbert A. Simon tarafından 1971’de dile getirildi. Simon, “Bilgi bolluğu, dikkat kıtlığı doğurur” diyerek çağın değişimini erkenden işaret etti.
2000’li yılların başında sosyal medya platformlarının yükselişiyle birlikte dikkat, sadece bireysel değil, sistematik olarak ekonomik bir kaynak hâline geldi. Facebook (Meta), Google, TikTok, Netflix ve YouTube gibi platformlar, kullanıcı davranışını izleyerek içerikleri optimize eder ve algoritmalar sayesinde dikkat rekabetinde öne geçer.
Bugün haber siteleri, reklam ajansları, içerik üreticileri ve mobil uygulamalar; kullanıcıyı daha uzun süre ekranda tutmak için psikolojik tasarım teknikleriyle çalışır. “Sonsuz kaydırma”, “otomatik oynatma”, “bildirim bağımlılığı” gibi özellikler bu ekonominin taktiksel araçlarıdır.
Dikkat neden bir ekonomik kaynak sayılıyor?
Çünkü sınırlı ve ölçülebilir. Her bir dakikalık dikkat, bir reklam gösterimi, bir satış ihtimali ya da bir davranış değişimi anlamına geliyor. Üstelik klasik ürünler gibi tükenmiyor; sürekli yeniden biçimleniyor. Günümüzde şirketler, yalnızca ürün değil, kullanıcı zamanı ve ilgisi satın alıyor.
Bu ekonomi nasıl işliyor?
Algoritmalar, kullanıcıların hangi içeriklere ne kadar baktığını analiz eder. Bu verilere göre içerik akışları kişiselleştirilir. Dikkatin yoğunlaştığı alanlar reklamverenlere satılır. Böylece kullanıcı farkında olmadan hem müşteri hem de ürün hâline gelir.
Bu sistem bizi nasıl etkiliyor?
Dikkat ekonomisi, bireyin dikkatini kısa süreli, hızlı tüketilebilir ve çoğu zaman yüzeysel içeriklere yönlendirir. Sonuç: odaklanma bozukluğu, zihinsel yorgunluk, üretkenlik kaybı ve bağımlılık. Özellikle çocuklar ve gençler, bu sistemin uzun vadeli etkilerine karşı daha savunmasız.
Dikkat ekonomisinin “karanlık teknolojileri” nelerdir?
– Sonsuz kaydırma (infinite scroll)
– Push bildirimleri
– Otomatik video oynatma
– Sosyal beğeni sayıları
– “Göz takibi” gibi yeni nesil metrikler
Bu unsurlar, kullanıcı davranışlarını şekillendirmek üzere nöropsikolojik ilkelere dayanır.
Bu düzene karşı ne yapılabilir?
“Dijital farkındalık” ve “dikkat diyeti” gibi pratikler geliştirilebilir. Uygulamalara süre sınırlaması getirmek, bildirimleri kapatmak, kasıtlı dikkat anları yaratmak (örneğin okuma saatleri) önemlidir. Daha da önemlisi: Kullanıcının pasif izleyicilikten çıkıp bilinçli katılımcıya dönüşmesidir.
Belgesel: The Social Dilemma (Netflix), dikkat ekonomisinin sosyal medya ve algoritmalar üzerinden nasıl çalıştığını çarpıcı biçimde açıklar.
Edebiyat: Jonathan Crary’nin 24/7: Late Capitalism and the Ends of Sleep adlı eseri, uykusuzluk üzerinden dikkat sömürüsünü sorgular.
Teori: Georg Franck’ın “Dikkat Sermayesi” kavramı, bilginin yerine ilginin geçtiği bir çağdan söz eder.
Podcast ve Makaleler: Tristan Harris ve Center for Humane Technology gibi oluşumlar dikkat ekonomisine eleştirel yaklaşımlar sunar.
Sanat: Rafael Lozano-Hemmer’in etkileşimli yerleştirmeleri, izleyicinin dikkatini sanatın parçası hâline getirerek bu ekonomiyi tersyüz eder.
Dikkat ekonomisi, dijital çağın en görünmeyen ama en güçlü sistemidir. Görmediğimizi zannederken bizi gözetler; seçtiğimizi sanırken bizi seçer. Belki de günümüzün en politik eylemi, dikkatimize sahip çıkmaktır. Çünkü bugün, kimin neyi bildiği değil, kimin neye baktığı belirleyici. Zira gözümüz neredeyse, gelecek oraya kuruluyor.
► MİKRO ÖDEMELER
► FREEMIUM KÜLTÜRÜ
► DİJİTAL DETOKS
► KAYITDIŞI EKONOMİ
► TÜKETİM KÜLTÜRÜ
