Deregülasyon, belirli sektörlerde devletin koyduğu düzenlemeleri azaltarak piyasa güçlerinin daha serbest çalışmasını sağlamak amacıyla yapılan politika değişikliklerini ifade eder.
Devlet kısıtlamalarının azaltılması ya da tamamen kaldırılmasına deregülasyon deniyor. Deregülasyonu savunanların tezi; daha az sayıda, daha basit hukuki düzenlemelerin, üretimde verimliliği artıracağı, hizmet veya ürün kalitesini artırıp fiyatını düşüreceği görüşüne dayanır.
Piyasa ekonomisi için kullanılan bu terim, serbest piyasada malların kişilerin kendi özgür ekonomik anlayışlarına göre şekillenmesidir. Ayrıca burada önemli olan sermayenin elde tutulmasını sağlamak olduğundan katı ekonomik kuralların tümü devre dışı bırakılmıştır.
Amaç: Ekonomik büyümeyi teşvik etmek, rekabeti artırmak ve piyasanın kendi kendini düzenleyebilmesini sağlamak.
Uygulama Alanları: Finans, enerji, ulaşım, haberleşme, sağlık ve işgücü piyasası gibi birçok sektörde uygulanabilir.
Deregülasyon, özellikle 20. yüzyılın sonlarına doğru neoliberal ekonomik politikalarla öne çıkmış ve serbest piyasa ekonomisini destekleyen ülkelerde uygulanmıştır. Ancak, bu sürecin bazı sektörlerde ekonomik krizlere ve piyasa aksaklıklarına yol açtığı da gözlemlenmiştir.
ABD ve İngiltere gibi ülkelerde, devletin piyasalardaki rolünü azaltma yönünde ilk büyük reformlar uygulanmaya başlandı.
1978’de ABD’de Havayolu Deregülasyon Yasası yürürlüğe girdi ve havacılık sektöründe rekabet arttı.
Petrol piyasalarında ve bankacılık sektöründe devlet kontrolü hafifletildi.
Ronald Reagan (ABD) ve Margaret Thatcher (İngiltere) gibi liderler, ekonomide devlet müdahalesini azaltarak deregülasyonu hızlandırdı.
Finans sektöründe düzenlemeler kaldırıldı, özelleştirmeler teşvik edildi ve büyük firmaların serbest rekabet içinde hareket etmesi sağlandı.
ABD’de 1982’de Garn-St. Germain Depozito Kurumları Yasası yürürlüğe girerek bankaların daha özgür hareket etmesine olanak tanıdı.
Deregülasyon dalgası Latin Amerika, Asya ve Doğu Avrupa’daki gelişmekte olan ekonomilere ulaştı.
Enerji sektöründe, özellikle elektrik ve doğal gaz piyasalarında devlet kontrolleri kaldırıldı.
Uluslararası ticaret serbestleştirildi, küreselleşme ivme kazandı.
2008 Küresel Finansal Krizi, deregülasyonun risklerini gözler önüne serdi.
Özellikle bankacılık ve finans sektöründeki aşırı serbestlik, mortgage krizini tetikledi ve devletin tekrar regülasyon getirme ihtiyacını doğurdu.
Bazı ülkeler finansal düzenlemeleri geri getirdi, ancak birçok sektörde deregülasyon politikaları hâlâ sürmektedir.
Ekonomik büyümeyi teşvik eder: Serbest piyasa mekanizması daha etkin çalışabilir.
Rekabeti artırır: Yeni girişimciler için fırsatlar yaratır ve tüketicilere daha fazla seçenek sunar.
İnovasyonu teşvik eder: Özel sektörün daha esnek hareket etmesine olanak tanır.
Maliyetleri düşürebilir: Özellikle ulaşım, enerji ve telekomünikasyon sektörlerinde daha uygun fiyatlar ortaya çıkabilir.
Piyasa aksaklıkları ve kriz riskleri artırabilir: 2008 küresel finansal krizinde olduğu gibi, yetersiz denetim büyük çöküşlere yol açabilir.
Tüketici haklarını ve işçi haklarını zayıflatabilir: Serbest piyasa rekabeti, bazen çalışanların ve tüketicilerin aleyhine sonuçlar doğurabilir.
Tekelleşmeyi teşvik edebilir: Devlet kontrolü azalınca büyük firmalar piyasayı domine edebilir ve fiyatları kontrol edebilir.
Çevresel ve sosyal maliyetleri olabilir: Devlet düzenlemelerinin kalkması, bazı sektörlerde çevresel kirliliğe ve kötü çalışma koşullarına neden olabilir.
1. Finans ve Bankacılık Sektörü
Deregülasyon, bankaların daha serbest hareket etmesini sağlarken, riskli finansal ürünlerin artmasına yol açtı.
2008 krizi, finans sektöründeki denetimlerin gevşetilmesi nedeniyle derinleşti.
2. Havacılık ve Ulaşım
Havayolu deregülasyonu, bilet fiyatlarının düşmesine ve daha fazla uçuş seçeneği sunulmasına katkı sağladı.
Ancak düşük maliyetli havayollarının artması, çalışan haklarında azalmaya neden oldu.
3. Telekomünikasyon ve Yayıncılık
Özelleştirme ve deregülasyon, yeni operatörlerin pazara girmesine ve fiyat rekabetinin artmasına yardımcı oldu.
Ancak, bazı ülkelerde büyük şirketlerin tekelleşmesine yol açtı.
4. Enerji ve Doğal Kaynaklar
Elektrik ve doğal gaz piyasalarında serbestleşme, bazı ülkelerde fiyatları düşürürken, bazı yerlerde maliyetlerin artmasına neden oldu.
Özelleştirilen enerji şirketleri, kârlılığı ön planda tutarak bazen tüketici haklarını ihmal etti.
KİTAP DÜNYASINDA
“The Shock Doctrine” (Naomi Klein) – Neoliberal politikaların ve deregülasyonun küresel etkilerini inceliyor.
“Too Big to Fail” (Andrew Ross Sorkin) – Finansal deregülasyonun 2008 krizine nasıl yol açtığını anlatıyor.
SİNEMADA VE DİZİLERDE
“The Big Short” – Deregülasyonun bankacılık sektöründeki etkilerini anlatan bir film.
“Margin Call” – Finans sektöründeki serbestleşmenin kriz anlarında nasıl bir sonuç doğurduğunu gösteren bir yapım.
OYUNLARDA
“Capitalism” – Serbest piyasa ekonomisinin avantajlarını ve risklerini yönetmeyi konu alan bir strateji oyunu.
“Tropico” – Devlet müdahalesinin azaltıldığı ekonomilerde nasıl yönetim yapılabileceğini simüle eden bir oyun.
MÜZİKTE
“Money” (Pink Floyd) – Kapitalizmin etkilerini ve piyasa dinamiklerini ele alan bir şarkı.
“Opportunities” (Pet Shop Boys) – Serbest piyasa ekonomisinin bireyler üzerindeki etkilerini anlatan bir parça.
Deregülasyon süreci nedir?
Diğer sektörlerden farklı olarak devletlerin ekonomik düzenlemeleri (regulation) doğrultusunda kısıtlayıcı bir çerçevede faaliyet gösteren havacılık sektöründe kısıtlayıcı düzenlemelerin hafifletilmesi veya ortadan kaldırılmasına yönelik faaliyetler, “deregülasyon” (deregulation) kavramı ile ifade edilmektedir.
Deregülasyon ne zaman başladı?
Bu süreç birçok gelişmekte olan ülkelerde ağırlıklı olarak 1970’lerde, Türkiye içinse 1980’lerin ikinci yarısında başlamıştır.
Deregülasyon, piyasa ekonomisini serbestleştiren bir yaklaşım olup, ekonomik büyüme, inovasyon ve rekabeti teşvik edebilir. Ancak, aşırı deregülasyon finansal krizler, tekelleşme ve tüketici haklarının zayıflaması gibi olumsuz sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle, dengeli bir düzenleme ve piyasa mekanizmasının bir arada çalışması kritik öneme sahiptir.
