Daha önce yaşanmamış bir anın, tuhaf bir biçimde tanıdık gelmesi… Zaman çizgisinin kırıldığı, gerçeklikte bir “çatlak” hissi: Déjà vu.
Fransızca “zaten görüldü” anlamına gelen déjà vu, kişinin o an ilk kez yaşadığı bir durumu, daha önce yaşamış gibi hissetmesiyle tanımlanır. Genellikle saniyeler süren, ama yoğun bir gerçeklik hissi taşıyan bu deneyim, psikolojiden nörobilime, spiritüel inançlardan popüler kültüre kadar birçok alanda tartışılmıştır.
Bilimsel olarak déjà vu, beynin hafıza merkezlerinin kısa devre yapması sonucu tanıdıklık hissinin yanlış bir biçimde tetiklenmesi olarak açıklanır. Ancak bazıları için bu deneyim, yalnızca bir bilişsel bozukluk değil; ruhun geçmiş yaşantılarla kurduğu kısa devreli bir köprü gibidir.
Nörobilimsel yaklaşıma göre déjà vu, beynin kısa süreli bellek (çalışma belleği) ile uzun süreli bellek arasındaki iletişiminde yaşanan geçici bir karışıklığın sonucudur. Örneğin, bir sahneyi ya da konuşmayı ilk defa yaşıyor olsanız da, beyin bunu yanlışlıkla “hatırlanmış” olarak işaretler.
Bir diğer açıklama, gözlerden birinin diğerinden milisaniyelerle daha geç bilgi iletmesi gibi mikro zamansal farkların, beynin algıyı iki kez işlemesine neden olmasıdır. Bu durum, bir anın iki kere yaşanıyormuş gibi algılanmasına yol açabilir.
Çünkü kişinin gerçekliğe olan güvenini sarsar. Déjà vu, mantıksal açıklamaların yetersiz kaldığı o anlık “gerçeklik kayması” hissiyle bireyi şaşkına çevirir. Bazı insanlar bunu ruhsal bir mesaj, evrensel bir uyarı ya da “paralel evrenlere açılan kapı” olarak yorumlar. Her ne kadar bilimsel açıklamalar öne çıksa da, déjà vu’nun mistik etkisi kolay kolay silinmez.
Yapılan araştırmalar, déjà vu’nun en çok 15–25 yaş aralığındaki bireylerde ve özellikle yüksek hayal gücüne, stres seviyesine ya da yoğun bilişsel uyarana maruz kalan kişilerde daha sık görüldüğünü gösteriyor. Sıklıkla seyahat edenler, yeni yerler görenler ya da rüyalarını canlı yaşayan bireyler bu deneyimi daha fazla rapor ediyor.
Günümüz dünyasında, sürekli uyarılan bir zihin ve aşırı bilgi bombardımanı altında déjà vu’nun yaşanma sıklığı artmış gibi görünse de, bu fenomenin insanlar üzerindeki etkisi azalmış değil. Bazıları için bu his, geçmiş yaşamlara ya da evrensel bir hafızaya dair ipuçları taşıyor olabilir.
Kitap Dünyasında:
– Jorge Luis Borges – Ficciones: Zaman, gerçeklik ve döngüsellik üzerine yazılmış öyküler.
– Oliver Sacks – The Man Who Mistook His Wife for a Hat: Nörolojik tuhaflıklar içinde déjà vu’ya da yer verir.
– David Eagleman – The Brain: Bilimsel bir perspektiften hafıza ve algı üzerine.
Sinemada ve Dizilerde:
– The Matrix (1999): Déjà vu, sistemdeki bir “glitch”in işareti olarak sunulur.
– Inception (2010): Gerçeklik ve rüya arasındaki bulanıklık, déjà vu hissini tetikler.
– Dark (2017–2020): Zaman döngüsü ve tekrar eden sahneler, sürekli bir tanıdıklık hissi yaratır.
Video Oyunlarında:
– The Stanley Parable: Oyuncunun aynı sahneleri tekrar tekrar yaşaması, bilinçli bir déjà vu etkisi yaratır.
– Life is Strange: Zamanın manipülasyonu ve sahnelerin tekrar yaşanması bu hissi oyunlaştırır.
Tiyatro ve Diğer Sanat Alanlarında:
– Performans sanatlarında tekrarlayan hareketler veya sesler, izleyicide tanıdıklık ve déjà vu benzeri etkiler yaratabilir.
Déjà vu, insan zihninin “gerçeklik”le olan ilişkisinde oluşan kırılgan bir pencereyi aralar. Bilinçli ile bilinçdışı, geçmiş ile şimdi arasındaki sınırların buğulandığı bu deneyim, hem bilimsel hem varoluşsal soruları beraberinde getirir. Beynin küçük bir aksaklığı mı, yoksa zamanın katmanlarına kısa bir bakış mı? Kesin cevaplar olmasa da, déjà vu hâli, insanın gerçekliğe olan inancını sorgulatan eşsiz bir anı sunar.
Velev’den İlgili Maddeler
► ZAMANIN RUHU
► HATIRA
► RÜYA
► PARALEL EVRENLER
► ZİHİN OYUNLARI
