İnsan neden felaketin peşine düşer? Ölümün, yıkımın, trajedinin yaşandığı yerlere neden seyahat ederiz? Dark turizm, merak ile yas, tarih ile voyeurizm arasındaki ince çizgide ilerleyen bir kültürel pratik.
Dark turizm (ya da felaket turizmi), tarihî, doğal veya insan eliyle gerçekleşmiş trajedilerin, felaketlerin ve ölüm olaylarının yaşandığı yerlere yapılan ziyaretleri kapsayan bir turizm türüdür. Terim ilk kez 1996’da Glasgow Caledonian Üniversitesi’nden John Lennon ve Malcolm Foley tarafından ortaya atıldı.
Dark turizm kapsamına savaş alanları, toplama kampları, soykırım müzeleri, nükleer felaket bölgeleri, doğal afet bölgeleri, hatta seri katillerin evleri dahi girebilir. Bu mekânlara yapılan ziyaretler hem bilgi edinme hem de dehşetle yüzleşme motivasyonlarını içerebilir.
İnsanların trajediye olan ilgisi yeni değil. Antik Roma’daki gladyatör dövüşlerinden Ortaçağ’daki halka açık idamlara kadar, şiddet ve ölüm her zaman seyredilmişti. Ancak modern anlamda dark turizm, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde anlam kazanmaya başladı.
Auschwitz gibi toplama kamplarının müzeleştirilmesi, Hiroşima’daki Atom Bombası Kubbesi’nin korunması ve 11 Eylül sonrası Ground Zero gibi alanların anı mekânlarına dönüşmesi bu anlayışı pekiştirdi.
Bugün dark turizm, hem eleştirel bir hafıza pratiği hem de kapitalizmin tüketilebilir bir “dehşet pazarı”na dönüştürdüğü alanlardan biri olarak iki uçta tartışılıyor. Bazılarına göre bir yüzleşme alanı; bazılarına göre bir sömürü biçimi.
Dark turizm ahlaki olarak meşru mudur?
Bu soruya yanıt, ziyaretçinin niyetine ve mekânın sunuluş biçimine bağlıdır. Eğer ziyaret, tarihsel farkındalık ve empatiyi güçlendiriyorsa, ahlaki bir derinlik kazanır. Ancak selfie çubuklarıyla Auschwitz’te poz vermek ya da bir cinayet evinde hediyelik eşya almak, bu sınırları ihlal eder. Yani dark turizm, kolayca etik bir sorunsala dönüşebilir.
Neden insanlar trajedilere seyahat eder?
Merak, empati, tarih bilinci, varoluşsal yüzleşme gibi çoklu nedenler vardır. Kimi insanlar geçmişle yüzleşmek, kimileri ise “gerçeklik hissi”ni yoğun yaşamak için bu yerlere gider. Bazıları içinse bu, adeta “korku turizmi” gibi heyecan arayışıdır. Bu farklı motivasyonlar, dark turizmin gri yapısını oluşturur.
Dark turizmin ticari yönü etik midir?
Felaket alanlarının ticarileştirilmesi, etik açıdan tartışmalıdır. Anı mekânlarının biletli hale getirilmesi, “acıdan para kazanma” suçlamalarını doğurabilir. Ancak bu gelirler, mekânların korunması ve eğitimsel programlar için kullanılıyorsa etik gerekçelendirilebilir. Önemli olan sunumun duyarlılık içermesidir.
Dark turizmin eğitimsel bir işlevi olabilir mi?
Evet. Toplama kampları, savaş müzeleri, tsunami anıtları gibi yerler, tarihsel travmalarla yüzleşme ve kolektif hafızayı canlı tutma işlevi görebilir. Okullarla işbirliği içinde yürütülen rehberli geziler, bu noktada güçlü bir eğitim aracına dönüşebilir. Bu yönüyle dark turizm, geçmişin derslerini hatırlatma potansiyeli taşır.
Dark turizmin geleceği ne yönde evriliyor?
Sanal gerçeklik ve artırılmış gerçeklik teknolojileriyle dark turizm artık fiziksel mekânlarla sınırlı değil. Dijital müzeler, interaktif deneyimler ve VR üzerinden yapılan “tarihi felaket turları” gibi yeni formlar gelişiyor. Bu, hem erişimi artırıyor hem de yeni etik tartışmalar yaratıyor.
Belgeseller ve Diziler:
– Dark Tourist (Netflix): Gazeteci David Farrier’in farklı felaket mekânlarına yaptığı ziyaretleri belgeliyor.
– Chernobyl (HBO): Nükleer felaketin trajik sonuçlarını dramatik bir kurguyla aktarıyor.
Edebiyat:
– W.G. Sebald’ın Austerlitz romanında, savaş sonrası Avrupa’nın harabeleri ve hatıraları bir dark turizm haritası gibi okunabilir.
– Rebecca West’in Black Lamb and Grey Falcon adlı seyahatnamesi, Balkanlar’da savaşın izlerini sürerken dark turizmin edebi öncüllerinden birini oluşturur.
Oyun ve Sanal Medya:
– Call of Duty gibi savaş oyunlarında geçmişin savaş alanları hem savaşın kahramanlık boyutunu hem de travmatik yanlarını yeniden üretir.
– Instagram’da #darktourism etiketiyle paylaşılan binlerce içerik, bu deneyimin görsel tüketime dönüşümünü gösterir.
Dark turizm, ölümle yüzleşme ile ölümden kazanç sağlama arasında gidip gelen bir kavramdır. Hem bir anma pratiği hem de bir tüketim nesnesidir. Bu ikili yapı, onu hem gerekli hem tartışmalı kılar. İnsanlık tarihinin karanlık anlarını hatırlamak, unutmamak önemlidir; ama bu hatırlayışın şekli de bir o kadar önemlidir. Felaketi anlamak ile felaketi “tecrübe satışı”na dönüştürmek arasındaki fark, etik bir duyarlılık gerektirir.
► POPÜLER KÜLTÜR
► TÜKETİM KÜLTÜRÜ
► ESTETİK
► EMPATİ
► DARK ACADEMIA
