Bir ürünün hikâyesi nerede başlar? Coğrafi işaret, ilgili ürünün sadece menşei değil, hafızasıdır.
Coğrafi işaretler (GI – Geographical Indications), belirli bir bölgeyle özdeşleşmiş ürünlerin o bölgenin doğal, kültürel ya da tarihsel özelliklerini taşıdığını gösteren işaretlemelerdir. Bu işaretler, yalnızca ürünün geldiği yeri belirtmez; onun üretim biçimi, geleneksel bilgisi ve toplumsal belleğiyle olan bağını da tesciller. Fransızların Champagne’ı, İtalyanların Parmesan peyniri, Türkiye’nin Antep baklavası, Ezine peyniri, Taşköprü sarımsağı ya da Aydın inciri gibi ürünler, hem ekonomik değer taşır hem de kültürel bir temsil işlevi görür. Avrupa Birliği’nin PDO (Protected Designation of Origin) ve PGI (Protected Geographical Indication) sistemleri gibi modellerle uluslararası hukuki güvenceye alınan bu işaretler, yerel üreticiyi korumak, taklidi önlemek ve tüketiciyi bilgilendirmek amacıyla geliştirilmiştir. Bu yönüyle coğrafi işaretler, sadece bir pazarlama stratejisi değil; yerel kimliğin ve kültürel mirasın muhafazasını amaçlayan sembolik göstergelerdir.
Coğrafi işaretler neden sadece ekonomiyle ilgili değildir?
Çünkü bu işaretler, bir ürünün geçmişini, üretim tarzını ve gelenekle kurduğu ilişkiyi temsil eder. “Ezine” denilince yalnızca peynir değil, o peyniri üreten göçerler, meralar, mevsimler ve hatta iklim değişimiyle mücadele eden üretim kültürü akla gelir. Her coğrafi işaret, bir bellek katmanıdır.
Bu işaretler yerel üreticiyi nasıl korur?
Tescilli ürün adları, üreticinin emeğini ve bilgisini marka hırsızlığına karşı güvence altına alır. Taklit ürünlerin önüne geçerek, o bölgedeki üreticiye katma değer sağlar. Aynı zamanda tüketiciye de güvenli ve özgün ürün sunulmasına yardımcı olur.
Coğrafi işaretler kültürel bir hegemonya yaratır mı?
Bazı durumlarda, yerel üretimin tek bir kurum ya da grup tarafından temsili, dışlayıcı olabilir. Ayrıca belirli bir bölgeye özgü ilan edilen ürünler, komşu bölgelerde de var olan benzer üretimleri dışlayabilir. Bu da “otantiklik” üzerinden bir rekabet ve tahakküm ilişkisi yaratabilir.
Globalleşen pazarda bu işaretlerin etkisi azalır mı?
Aksine, uluslararası rekabetin arttığı ortamda coğrafi işaretler ayırt edici bir avantaj sunar. Tüketici, yerli ve otantik olanı daha çok tercih eder hale geldikçe, ürünün geldiği yeri ve onunla ilgili anlatıyı önemser. Böylece işaret, pazarda görünürlük ve sadakat sağlar.
Dijital çağda coğrafi işaretin geleceği nedir?
Dijital takip sistemleri, blokzincir teknolojileri ve QR kodlarla ürünlerin menşei, üretim koşulları ve bileşenleri daha şeffaf biçimde izlenebilir hale geliyor. Bu da coğrafi işaretlerin yeni çağda daha da güvenilir ve etkili araçlar olmasını sağlıyor.
Bir ürün için coğrafi işaret almak, belirli bir prosedüre ve belgelemeye dayanır. Türkiye’de bu süreci yürüten kurum Türk Patent ve Marka Kurumu’dur (TÜRKPATENT). Başvuru, ürünle ilgili meslek kuruluşları, üretici birlikleri, belediyeler veya kamu kurumları tarafından yapılabilir. Başvuru sürecinde şu belgeler istenir:
✅ Ürünün adı ve tanımı
✅ Coğrafi sınırların belirlenmesi
✅ Üretim yöntemi ve teknik özellikler
✅ Ürünün bölgeyle olan bağı (doğal, tarihî ya da kültürel)
✅ Denetim mekanizmasının açıklanması
Başvuru değerlendirilir, Resmî Gazete’de ilan edilir ve itiraz olmaması hâlinde tescil edilerek koruma altına alınır. Tescil, 10 yıl süreyle geçerlidir ve süre sonunda yenilenebilir.
Coğrafi işaret, hem üretici hem tüketici açısından çok yönlü işlevlere sahiptir:
Üretici için: Ürünün taklit edilmesini engeller, markalaşma gücü sağlar, ekonomik değerini artırır. Üreticiyi koruyarak yerel kalkınmaya katkı sunar.
Tüketici için: Ürünün kaynağına, üretim yöntemine ve kalitesine dair güvence sağlar. Tüketici, etiketinde coğrafi işaret gördüğünde ürünün özgün ve denetlenmiş olduğunu bilir.
Kültürel açıdan: Geleneksel bilgiyi, yerel üretim tekniklerini ve topluluk hafızasını korur. Kimlik oluşturucu ve aktarımı sağlayan bir sembol işlevi görür.
Coğrafi işaret, sadece tarım ürünlerine değil; işlenmiş gıda ürünleri, el sanatları ve bazı endüstriyel mallara da verilebilir. Örneğin:
Tarım ve gıda ürünleri: Antep baklavası, Malatya kayısısı, Afyon sucuğu, Milas zeytinyağı
İçecekler: Bozcaada çavuş üzümü, Elazığ öküzgözü şarabı
El sanatları: Hereke halısı, Oltu taşı tespihi, Sivas bıçağı
Tatlılar ve unlu mamuller: Maraş dondurması, İzmir boyozu, İnegöl köftesi
Kriter, ürünün bölgeyle özdeşleşmiş olması, bu bölgenin doğal/insanî unsurlarından etkilenmesi ve ayırt edici nitelik taşımasıdır.
2025 itibarıyla Türkiye’de tescillenmiş 1400’den fazla coğrafi işaretli ürün bulunmaktadır. Bunlardan bazıları:
Meyve ve sebzeler: Aydın inciri, Finike portakalı, Taşköprü sarımsağı
Peynir ve süt ürünleri: Ezine peyniri, Van otlu peyniri, Kars gravyeri
Et ürünleri: Afyon sucuğu, Kayseri pastırması, Adana kebabı
Tatlılar ve hamur işleri: Antep baklavası, Maraş dondurması, Edirne ciğeri
El sanatları: Hereke halısı, Menemen çömleği, Kutnu kumaşı
Güncel ve tam listeye Türk Patent ve Marka Kurumu’nun resmî veri tabanından ulaşılabilir. Ayrıca AB’de tescillenmiş 20’den fazla Türk ürünü de bulunmaktadır.
Kitap Dünyasında:
Terroir and Territory gibi gastronomi kitapları, tat ile yer arasındaki ilişkiyi felsefi boyutlara taşır. Slow Food hareketinin yayınlarında da coğrafi işaretin kültürel önemi vurgulanır.
Sinemada ve Dizilerde:
Chef’s Table gibi belgeseller, coğrafi işaretli ürünlerin arkasındaki zanaatkarları ve yerel üretim pratiklerini görünür kılar. Salt Fat Acid Heat ise malzemenin geldiği yeri ön plana çıkaran anlatılar sunar.
Video Oyunlarında:
Farming Simulator veya Stardew Valley gibi oyunlarda yerel üretim, tarım pratikleri ve geleneksel bilgi, dolaylı da olsa coğrafi işaret fikrini çağrıştıran bir biçimde işlenir.
Tiyatro ve Diğer Sanat Alanlarında:
Bazı çağdaş sanat projeleri, yerel ürünlerin sanat nesnesine dönüşümü ya da bir hikâye anlatma aracı olarak kullanılması üzerinden coğrafi işaret kavramını işler. Bienallerde yer bulan “yer temelli sanat” uygulamaları buna örnektir.
Coğrafi işaretler, yalnızca üretimi değil, kültürü, hafızayı ve topluluğu korur. Modern ekonominin hızla metalaştırdığı dünyada, bu işaretler yavaşlığın, sadakatin ve yerliliğin sembolüne dönüşür. Her coğrafi işaret, bir kimliktir; tattığınız bir zeytinin, kokladığınız bir baharatın, yediğiniz bir peynirin hangi hikâyeden geldiğini fısıldayan işaretlerdir.
► GASTRONOMİ
► YEREL LEZZETLERİN KÜLTÜREL SERÜVENİ
► SLOW FOOD
► YERLİLİK
► KÜRESELLEŞME
