“Görünmeyen, şeytan sayılıyor,” diyor Byung-Chul Han. Şeffaflık bir erdem gibi sunuluyor; ama acaba bu ışık fazlalığı, mahremiyeti, gizemi ve hatta özgürlüğü yutan bir tür gözetim mi?
Güney Kore asıllı Alman filozof Byung-Chul Han, Şeffaflık Toplumu (Transparenzgesellschaft) adlı kitabında günümüz dünyasını görünürlüğe, açıklığa ve ölçülebilirliğe aşırı vurgu yapan bir “hiper-şeffaf” rejim olarak tasvir eder. Ona göre bu rejim, modern iktidarın daha incelmiş ama daha yaygın bir biçimidir.
Artık bizi baskılayan, yasaklayan veya susturan bir iktidar değil; kendimizi ifşa etmeye teşvik eden, veriye dönüşen, sürekli paylaşan bir birey modelidir. Gözetim kamerası değil, selfie kamerasıdır çağımızın simgesi.
Pozitif Şiddet: Günümüzün baskısı, açık yasaklar değil; “daha çok üret, daha çok göster, daha çok katıl” çağrısıyla kurulur.
Şeffaflık Terörü: Her şeyin görünür kılındığı bir dünyada, mahremiyet ve gizem suç gibi algılanır.
Veri-İnsan: Birey, algoritmalar tarafından analiz edilmek üzere sürekli veriye dönüşür; performans ve ölçülebilirlik esas hâle gelir.
Gönüllü Gözetim: Kendi kendimizi ifşa eder, gözetler ve puanlarız. Gözetim dikey değil, artık yataydır.
Performans Toplumu: Sürekli daha iyi olma, verimli olma baskısı
İfşa Kültürü: Paylaşımın neredeyse ahlaki zorunluluk hâline gelmesi
Mahremiyetin Çöküşü: Sırların, yalnız kalmanın ve görünmezliğin değersizleşmesi
Saydamlığın Fetişleştirilmesi: “Ne kadar şeffafsan, o kadar iyisin” anlayışının sorgulanması
Kitap Dünyasında
The Circle – Dave Eggers: Sosyal medyanın mutlak şeffaflık arayışıyla distopikleşmesi
1984 – George Orwell: Zorla dayatılan gözetim yerine, gönüllü gözetimin ilk örneklerinden
Digital Minimalism – Cal Newport: Şeffaflık ve paylaşım çağında sessizlik ve geri çekilmenin önemi
Sinemada ve Dizilerde
Black Mirror – “Nosedive” bölümü: Sosyal puanlamayla biçimlenen bir toplumun şeffaflık saplantısı
The Social Dilemma – Gerçek verilerle sosyal medya gözetimini ifşa eden belgesel
The Circle (Film) – Teknolojik idealizmin nasıl gözetim kabusuna dönüştüğünü gösteren bir anlatı
Oyun Dünyasında
Watch Dogs Serisi – Dijital gözetim sistemleri ve veri üzerinden yönetilen bir şehir
Death Stranding – Bağ kurma, ifşa ve mahremiyet arasında gidip gelen dijital toplum yansımaları
We Happy Few – Mutluluk, açıklık ve kontrol arasında sıkışan bireyin anlatısı
Byung-Chul Han’ın şeffaflık eleştirisi, modern toplumun “fazla aydınlık” yüzünü görünür kılar. Görünürlük çoğu zaman iktidar gibi çalışır: Ne kadar açıksan o kadar kontrol edilebilirsin. Mahremiyetin yokluğu sadece özgürlüğün değil, derinliğin de kaybı olabilir. Şeffaflık erdemdir, ama sınır tanımadığında baskının en incelikli biçimine dönüşebilir.
Bu madde ilginizi çektiyse aşağıdaki maddelere de göz atabilirsiniz:
