Toplumsal normlarla oyun oynayan, abartının içindeki hakikati görünür kılan; hem erotik hem teatral, hem mizahi hem politik bir sahne estetiği.
Burlesk (İng. Burlesque; Alm. Burleske; Fra. Burlesque), 17. yüzyıldan itibaren Avrupa’da gelişen; parodi, abartı, hiciv ve erotik performansı bir araya getiren teatral eğlence biçimidir.
Klasik metinleri, toplumsal değerleri ve iktidar ilişkilerini mizahi biçimde ters yüz ederek seyirciyle doğrudan ilişki kurar.
20. yüzyıl Amerika’sında revü kültürüyle birleşerek striptiz, müzik, komedi ve kabaresel anlatımın iç içe geçtiği modern bir performans sanatı hâline gelmiştir.
Burlesk’in kökeni, yüksek kültür metinlerini “aşağıya çekerek” hicveten Rönesans geleneğine dayanır. 18. ve 19. yüzyılda tiyatro sahnesine taşındığında, abartılı kostümler, grotesk mimikler ve keskin parodi dili ön plana çıkmıştır.
Amerika’da 1860’lardan itibaren Lydia Thompson ve “British Blondes” topluluğu, burleski kadınların aktif rol aldığı bir “sahne özgürlüğü” biçimine dönüştürür; beden, mizah ve güç ilişkisi politik bir boyut kazanır.
1930’lar–50’ler arasında Gypsy Rose Lee gibi starların yükselişi, burleski modern pop kültürün erotik-ironik vitrinine taşır. 1990’lardan sonra ise Dita Von Teese öncülüğünde “neo-burlesk” akımı, estetik, feminizm, kimlik ve performans arasında yeni bağlar kurarak türü yeniden canlandırmıştır.
► Burlesk neden “alt kültürün sahnesi” olarak görülür?
Çünkü burlesk, yüksek kültürü alaya alarak iktidarın estetik kodlarını bozar. Toplumsal ve cinsel normlara meydan okuyan yapısı nedeniyle tarih boyunca marjinal, muhalif ve özgürlükçü bir performans alanı olmuştur.
► Burlesk ile striptiz arasındaki fark nedir?
Striptiz bedene odaklanan erotik bir gösteriyken, burlesk dramaturjik yapı, kostüm, mizah, hikâye ve sahne kişiliğiyle gelişen daha tiyatral bir sanattır. Erotik unsurlar abartı, ironi ve parodiyle birlikte işler.
► Burlesk feminist midir?
Pek çok feminist teori, burleskin bedeni nesne olmaktan çıkarıp özne hâline getirdiğini; kadının kendi bedenini mizah, estetik ve ironi üzerinden yönetmesine izin verdiğini savunur. Ancak türün tarihsel olarak sömürülmeye açık yönleri de tartışılmıştır.
► Neo-burlesk neyi yeniler?
1990’lardan itibaren sahnelenen neo-burlesk, cinsiyet kimlikleri, queer estetik, beden çeşitliliği ve politik hicvi merkeze alır. Artık sadece erotik bir gösteri değil; toplumsal normlara karşı performatif bir söylem hâline gelmiştir.
► Burlesk yalnızca kadınlara mı özgüdür?
Hayır. Tarih boyunca erkek burlesk sanatçıları, drag performansları ve queer sahne pratikleri türün ayrılmaz bir parçası olmuştur. Burlesk, kimliğin ve bedenin teatral olarak yeniden kurulduğu bir oyun alanıdır.
Burlesk, sinemada Burlesque (2010), Cabaret (1972), Moulin Rouge! (2001) gibi yapımlarla geniş kitlelere ulaşmıştır.
Dita Von Teese’in ikonik kostümleri, büyük şampanya kadehi performansı ve retro-feminen estetiği, neo-burleski küresel çapta popüler hâle getirmiştir.
Müzik videolarında, moda dünyasında ve queer sahnelerde burlesk estetiği hâlâ güçlü bir referans noktasıdır.
Burlesk, yalnızca bedenin sergilendiği bir sahne değil; toplumun hiyerarşilerini, cinsiyet rollerini, ahlak normlarını ve iktidar estetiğini parodinin keskin ışığında sorgulayan bir sanat biçimidir.
Hem tarihsel hem çağdaş versiyonlarıyla, mizahın ve beden politikalarının buluştuğu yaratıcı, özgürlükçü ve çoğul bir performans alanı olmayı sürdürmektedir.
