İnsan davranışları, duyguları ve düşünceleri karmaşık bir bütün oluşturur. Bireysel psikoloji, bu karmaşıklığın içinde bireyin kendine özgü anlam arayışını, yaşam hedeflerini ve sosyal ilişkilerini merkeze alan psikoloji dalıdır.
BİREYSEL PSİKOLOJİ NEDİR?
Bireysel psikoloji, özellikle Alfred Adler tarafından geliştirilen, insanın özgün kişiliğini ve sosyal çevresiyle olan etkileşimini temel alan bir psikolojik yaklaşım ve teoridir. Bu yaklaşımda birey, sadece içsel dürtülerinin değil, aynı zamanda toplumsal aidiyet ve anlam arayışının da aktif bir unsurudur.
Adler’e göre, insanın temel motivasyonu “aşağılık duygusunu aşma” ve “üstünlük arzusu”dur. Her birey, yaşamında bir amaç ve anlam bulmak için çaba harcar; bu amaçlar, kişisel gelişim ve toplumsal katkı yolunda şekillenir.
“Bireysel psikoloji” terimi, genellikle yalnızca bireyin tek başına, izole edilmiş bir varlık olarak incelenmesi anlamına geldiği izlenimini verebilir. Bu nedenle, bazı durumlarda, özellikle günlük kullanımda, “bireysel psikoloji” kavramı, sosyal psikoloji ve kitle psikolojisinin karşıtı olarak, sadece tekil bireyi inceleyen bir alan olarak algılanır. Ancak, bu algı Alfred Adler’in (1870–1937) bireysel psikoloji kavramını tanımlarkenki niyetini yansıtmaz.
Adler, Sigmund Freud ile yollarını ayırdıktan sonra, 1911 yılında derin psikoloji alanında kendi özgün okulunu kurdu. Başlangıçta “özgür psikanaliz” ve “karşılaştırmalı bireysel psikoloji” gibi isimler kullanan Adler, daha sonra bu yaklaşımını kısaca “bireysel psikoloji” olarak adlandırdı. Amaç, bireye yönelik dar ve tipik insan tanımının ötesine geçerek, insan yaşamının psikolojik yapısına bütüncül bir bilimsel yaklaşım kazandırmaktı.
Adler’in öğrencilerinden Rudolf Dreikurs, bu yaklaşımı daha iyi ifade etmek için “holistik psikoloji” terimini uygun bulmuş ve eğer “holizm” kavramı Adler’in yaşadığı dönemde yaygın olsaydı, onun okuluna bu ismi vereceğine inanmıştır. Ancak “karşılaştırmalı bireysel psikoloji” tanımı da Adler’in kapsamlı ve bütüncül yaklaşımını oldukça iyi yansıtmaktadır.
Sonuç olarak, bireysel psikoloji, sadece bireyi ayrı bir varlık olarak ele almak yerine, onun sosyal bağlamını, amaçlarını ve psikolojik bütünlüğünü dikkate alan, insanı kapsamlı ve bütünsel biçimde anlamaya çalışan bir psikoloji dalıdır.
Alfred Adler, Carl Gustav Jung ile birlikte Freud’un saygın öğrencilerinden biri ve “Zentralblatt für Psychoanalyse” dergisinin editörlerinden biriydi. Derin psikolojinin en önemli temsilcilerinden sayılan Adler, 1911 yılında kurduğu bireysel psikoloji yaklaşımıyla, Freudcu psikanalizle birlikte psikoloji alanında önemli bir yönelimi temsil eder ve neopsikanalizin öncüsü olarak kabul edilir.
Freud’un neden-sonuç ilişkisine (kausalite) odaklanmasına karşılık, Adler, semptomların ve yaşam belirtilerinin amacını (finalite) sorgulamanın gerekliliğini vurgular. Adler’in bireysel psikoloji tanımı, her insanın bölünmez, bütüncül bir varlık olduğu anlayışını taşır. Birey bir “bölünmez bütün”dür; beden ve zihin bir arada değerlendirilmelidir. Bireysel psikoloji, tıpkı sosyal psikoloji gibi, bireyi toplumla karşılıklı etkileşim içinde ve sosyal süreçlerin parçası olarak yorumlar.
Adler’in 1907 tarihli organ yetersizliği üzerine yaptığı erken çalışması, organ eksikliği ile yaşam kaderi arasındaki bağlantıyı ortaya koyarak, bedensel ve zihinsel telafi mekanizmalarının, aşırı telafinin ve psikososmatik anlayışın temelini atmıştır. İnsan bebekte bulunan ve çaresizliğe bağlı “aşağılık duygusu”nu Adler, gelişim ve büyüme için olumlu bir itici güç olarak görür. İnsan eğitilebilirliği bu duygudan kaynaklanır. Ancak gelişim sürecinde ortaya çıkan olumsuz faktörler, bu olumlu aşağılık duygusunu gelişimi engelleyen aşağılık kompleksine dönüştürür. Adler’e göre aşırı üstünlük arzusu ya da güç isteği, bu karmaşık aşağılık duygusunun ruhsal bir aşırı telafisi olup, ruhsal hastalık belirtileri arasında değerlendirilir.
Adler’in bireysel psikoloji öğretisi, demokratik idealler ve insancıl sosyalizmden ilham almıştır; insanı her zaman sosyal bir varlık olarak görür. Ona göre insan, içinde yaşadığı toplumun bir parçasıdır ve yaşamının soruları ile şifalı yanıtları bu topluluğun içinde ortaya çıkar. Bireyin topluma yaptığı katkının büyüklüğü ve yaşam sorularını nasıl çözdüğü, onun ruhsal sağlığının ölçüsüdür. Yaşam korkusu ve aşağılık duygusu ancak sağlam bir insan ilişkisiyle aşılabilir.
Adler, insan kişiliğini bölünmez bir bütün olarak görür; kişinin özgür ve kendi kaderini belirleyen bir güç olduğunu savunur. İnsan, biyolojik ya da çevresel koşullar tarafından belirlenmekten ziyade, hayat koşullarını yaratıcı ve kendine özgü biçimde kullanır. Tüm yaşam belirtileri nedensel değil, amaçsal bir karakter taşır ve geleceğe yöneliktir. Adler, bu bilinçdışı amaçlanmayı (“bilinçdışı kurgu”) yaşam tarzı, yaşam planı, kişilik ideali ya da kişisel finalite olarak tanımlar. Kültür, sanat, bilim, felsefe ve insan onuru, insanın evrimsel mükemmellik arayışının ürünleridir.
Bireysel psikolojinin temel taşı “toplumsal duygu”dur (Gemeinschaftsgefühl). Diğer tüm bireysel psikoloji kavramları ancak bu bağlamda anlaşılabilir. Toplumsal duygu, anne ile çocuk arasındaki erken ilişkiden kaynaklanır ve ilk yaşam yıllarında şekillenir. Bu duygu, bilinçdışı ve nispeten sabit bir kişilik parçası haline gelir. Adler, iş, sevgi ve topluluk olmak üzere üç yaşam görevini çözmede toplumsal duygunun merkezi önem taşıdığını belirtir. Toplumsal duygunun gelişimi ve insanlara olan bağlılık, insanlığın gelişmesini sağlar ve insan kaynaklı felaketlerin önüne geçer.
Adler’in insan doğasına dair olumlu bakışı şu sözlerinde özetlenir:
“İnsan doğası gereği kötü değildir. İnsan hangi yanlışları işlemiş olursa olsun, hayat hakkındaki yanlış inançlarından dolayı yanılmıştır ve bu onu üzmemelidir; değişebilir. Mutlu olmaya ve başkalarını sevindirmeye özgürdür.”
Psikolojik bilimin görevi, insana yaşamın gerçek anlamını göstermektir. Adler’e göre bu anlam, kişinin çevresindeki insanlarla ve doğayla mümkün olan en uyumlu ilişkiyi kurma çabasında yatar. Adler’in temel hedeflerinden biri, insan bilgisi dediğimiz anlayışı öğretilebilir ve herkesin erişimine açık bir ortak değer haline getirmekti. Ona göre insanlar, çevrelerindeki insanları değerlendirirken sıkça hata yaparlar; çünkü insan bilgisindeki yanlış anlamalar, çoğu zaman derin acıların ve karmaşık sorunların kaynağıdır. Bu nedenle insan bilgisi sadece kuramsal bir kavram olmamalı, karşılıklı yardımın bir aracı olarak hayat pratiğine dönüşmelidir.
Adler, Freud gibi çocukluk anılarının yorumlanabilirliğine inanıyordu. Ancak Freud’un bastırma teorisinin aksine, Adler hafıza fonksiyonuna dayalı farklı bir bakış açısı geliştirdi. Ona göre hafıza, anıları ve hisleri nesnel değil, öznel bir şekilde algılar ve bunları kişinin daha önce seçtiği yaşam tarzını onaylayan bilgiler olarak işler. Bu yüzden bireysel psikolog, erken çocukluk anılarına dayanarak bireyin yaşam planı hakkında çıkarımlarda bulunabilir.
Bireysel psikolojinin psikoterapötik insan bilgisi, bir yandan sezgiye dayanmalı, öte yandan insan doğası hakkında derinlemesine bilimsel bir anlayışa dayalı rehberlik ile desteklenmelidir. Böylece hem duyarlı hem de bilimsel temelli bir yaklaşım sağlanır.
Adler için her psikolojik teorinin en değerli sınavı, onun eğitim uygulamalarındaki başarısıdır. Nöroz kuramı sayesinde çocuklukta ruhsal gelişim bozukluklarına yol açan koşullar ortaya konmuş ve bu durum, eğitim alanında ruhsal koruyucu önlemler için temel ilkeleri belirlemiştir. Bireysel psikolojide özgürlüğe yönelik eğitim, planlı olarak bireyin bağımsızlık, cesaret, sorumluluk ve topluluk bilinci kazanmasını desteklemeyi içerir.
Adler, sinirsel karakter üzerine yaptığı çalışmalar sonucunda, kişilik özellikleri ve zekanın esas olarak bireyin çocukluk ve ergenlik dönemi koşullarından kaynaklandığını savunmuş; ruhsal özelliklerin kalıtsal olduğu fikrini ise reddetmiştir. Bu eğitimsel iyimserlik, eğitmenlere hem sınırsız olanaklar sunarken hem de büyük bir sorumluluk yükler.
Adler’e göre eğitimin temel sorumluluğu öncelikle aileye aittir. Çünkü aile, gelişmekte olan bireyin en uygun ortamı sağlar. Adler’in önemli keşiflerinden biri, kardeşler arasındaki sıranın bireyin ruhsal gelişimini doğrudan etkilediğidir. Geleneksel eğitimde Adler, özellikle iki hatalı tutumu tanımlar: aşırı şımartma ve aşırı sertlik. Bu iki uç tutum, ruhsal gelişim bozukluklarının başlıca kaynaklarıdır.
Adler, yetişkinlerin genç bireyin dostu ve destekçisi olması gerektiğini savunur. Hatalı tutumlar, kötü niyet değil, bilgi eksikliği ya da yanlış anlamalar olarak değerlendirilmelidir.
Alfred Adler ve çağdaşları Furtmüller (Heilen und Bilden, 1914), Otto Rühle (Die Seele des proletarischen Kindes, 1925), Lene Credner (Verwahrlosung, 1926), Sofie Freudenberg (Erziehungs- und heilpädagogische Beratungsstellen, 1928) gibi isimlerin çalışmaları, sosyal pedagojistler ve sosyal hizmet uzmanları arasında geniş yankı buldu. Bireysel psikoloji düşünceleri, özellikle çocuk dostu hareketlerde de kendine yer buldu. Adler’in fikirleri, doğrudan belirtilmese de, Amerikan grup teorileri (örneğin Moreno) aracılığıyla sosyal pedagojinin grup ilkeleri ve toplumsal etkileşim biçimlerine dolaylı bir etki yaptı. Adlerci yaklaşımın sosyal ve eğitsel danışmanlık hizmetleri üzerindeki etkisi ise oldukça belirgindir.
1929 yılında Viyana’da bireysel psikologlar 28 adet eğitim, gençlik ve evlilik danışma merkezi işletirken, Almanya’da da Berlin ve Münih gibi şehirlerde benzer merkezler kuruldu. Rühle, Kronfeld, Birnbaum, Naegele gibi bireysel psikologların ihmalkarlık ve suçluluk üzerine yaptığı çalışmalar 1927 civarında hukukçular ve gençlik mahkemeleri arasında hızlı bir yankı buldu.
William McDougall’ın ifadesine göre, 1935 yılı civarında bireysel psikoloji, özellikle ABD’de akademik psikolojinin diğer tüm okullarından daha fazla taraftara sahipti.
Adler’in amacı, psikolojik insan bilgisini önleyici bir araç olarak toplumun ortak malı haline getirmekti. Herkesi birleştirmek adına, bireysel psikoloji derneği için siyasi tarafsızlığı savundu. Ancak bu hedef, Büyük Buhran, ideolojik önyargılar ve Nazizmin yükselişi nedeniyle gerçekleşemedi. Komünist gazete Kızıl Bayrak, Adler’in sosyalizmi psikolojiyle değiştirme çabasını başarısızlıkla sonuçlanmış olarak yorumladı. Nazilerin Avusturya’yı işgali sonrası, 26 Ocak 1939’da Bireysel Psikoloji Derneği resmi olarak kapatıldı.
Wolfgang Metzger’in Paul Rom’un kitabı “Alfred Adler ve Bilimsel İnsan Bilgisi” için yazdığı önsözde belirttiği gibi:
“Alfred Adler’in ruhsal bozuklukların en önemli nedenlerinden biri üzerine düşünceleri, ilginç bir kaderi paylaştı: Adı ve düşünceleri bugün yaygın psikoterapötik yaklaşımlar ile günlük dilde yer buldu, ancak nadiren orijinal sahibinin adı anıldı. Bu durum, bilimsel geleneklerin temel ilkelerine aykırıdır ve ne yazık ki, Adler’in ortaya koyduğu nöroz biçimi günümüzde en yaygın hale gelmiş, adeta bir salgın gibi toplum yaşamını derinden etkilemektedir.”
BİREYSEL PSİKOLOJİ VE TERAPİ
Bireysel psikoloji terapisi, kişinin yaşam hedeflerini ve engellerini fark ederek, özgüven ve sorumluluk geliştirmesine yardımcı olur. Terapide, bireyin kendisini ve çevresini daha iyi anlaması, yaşamındaki anlam arayışını keşfetmesi amaçlanır.
Bu terapi yaklaşımı, kişinin kişisel güçlükleri yerine, gelişme potansiyeline odaklanır. Terapist, danışanın yaşam ülküsünü keşfetmesine destek olurken, aynı zamanda sosyal ilişkilerini ve toplum içindeki yerini de göz önünde bulundurur.
BİREYSEL PSİKOLOJİNİN FELSEFİ VE SOSYAL BOYUTU
Bireysel psikoloji, insanı yalnızca birey olarak değil, toplumun ayrılmaz bir parçası olarak görür. Adler’in felsefesi, bireyin toplumsal sorumluluklarını ve dayanışmasını ön plana çıkarır. Böylece bireyin kendini gerçekleştirmesi, toplumsal fayda ile paralel ilerler.
Bu yaklaşım, bireysel anlam arayışının, sosyal ilişkiler ve kültürel bağlamla sıkı sıkıya bağlı olduğunu vurgular.
SORULARLA BİREYSEL PSİKOLOJİ
Bireysel psikoloji ile psikanaliz arasındaki temel fark nedir?
Bireysel psikoloji, bilinçli amaçlara ve toplumsal ilişkilere odaklanırken, psikanaliz daha çok bilinçdışı dürtüler ve geçmiş yaşantılar üzerinde durur.
Bireysel psikoloji neden sosyal ilgiye vurgu yapar?
Sağlıklı bir birey gelişimi için, toplumla olan bağların güçlü ve destekleyici olması gerekir. Sosyal ilgi, psikolojik sağlığın anahtarıdır.
Bireysel psikolojide “yaşam ükküsü” ne anlama gelir?
Kişinin yaşamındaki hedef, motivasyon ve anlamı ifade eder; birey davranışlarını bu hedef doğrultusunda şekillendirir.
POPÜLER KÜLTÜRDE BİREYSEL PSİKOLOJİ
Alfred Adler’in fikirleri modern kişisel gelişim kitaplarında ve terapi yaklaşımlarında sıkça yer alır.
“Kişisel Güç ve Anlam Arayışı” temaları, film ve edebiyatta sıkça işlenir.
GENEL DEĞERLENDİRME
Bireysel psikoloji, insanın hem kendisiyle hem de içinde yaşadığı toplumla kurduğu anlamlı bağları merkeze alır. Bu yaklaşım, bireyin psikolojik sağlığını toplumsal sorumluluk ve aidiyet bilinciyle dengeler. Kişisel gelişim, sadece bireysel başarı değil, aynı zamanda topluma katkı olarak görülür.
Bireysel psikoloji, “ben kimim?” ve “benim anlamım ne?” sorularına yanıt arayan herkes için rehber niteliğindedir.
VELEV’DEN İLGİLİ MADDELER
► GESTALT TERAPİ
► VAROLUŞÇU TERAPİ
► ÖZGÜRLÜK
► BEDEN
► SOSYAL PSİKOLOJİ
